Islam zet evolutietheorie in het verdomhoekje

In 1859 publiceerde Charles Darwin On the origin of species, een mijlpaal in de wetenschap. Darwin toonde aan dat mensen niet naar Gods beeld geschapen zijn, maar dat ze afstammen van dieren. Er ging een schok door het christendom: God moest plots een toontje lager zingen. Honderdvijftig jaar later staat de theorie weer onder druk. Leerlingen in Brusselse scholen, en zelfs hier en daar een biologieleraar, weigeren ze te aanvaarden.

Op 12 februari opent in het Museum voor Natuurwetenschappen een gloednieuwe vleugel die volledig gewijd zal zijn aan de evolutietheorie van Charles Darwin. Dat is geen overbodige luxe. Het museum wordt de laatste tijd geconfronteerd met scepsis bij sommige bezoekersgroepen. Leerkrachten vertellen hun leerlingen dat wat in het museum wordt verteld over de oorsprong van mens en dier, niet goedschiks aanvaard moet worden. En biologieleraars zitten met de handen in het haar omdat ze meer en meer geconfronteerd worden met weerstand tijdens de lessen over de evolutietheorie. Leerlingen stappen de klas uit zodra de naam Darwin valt. Of ze reproduceren de leerstof wel tijdens het examen, maar niet zonder de toevoeging dat ze de evolutietheorie naar de prullenmand verwijzen.

In het midden van de negentiende eeuw ontdekte Charles Darwin (1809-1882), onder meer door de studie van vinken op de Galápagoseilanden, dat dieren, in de miljoenen jaren dat ze op aarde leven, langzaam geëvolueerd zijn. Die evolutie vertoont bovendien stereotiepe kenmerken. Darwin stelde een struggle for life vast, die leidt tot een natuurlijke selectie. Darwin veronderstelde dat het leven op aarde ontstaan is uit één oervorm. Hoewel de theorie niet nieuw was, ging er een schok door victoriaans Engeland. De mens, zo stelde Darwin, is grotendeels toevallig ontstaan en zijn bestaan beantwoordt aan dezelfde wetten als die van andere diersoorten. Het christendom daverde op zijn grondvesten.

Creationisme
Honderdvijftig jaar later komt de theorie, die de basis vormt voor de biologie en voortdurend wordt herbevestigd door nieuw onderzoek, onder druk te staan. Meer bepaald in het secundair onderwijs.

Uit een recent onderzoek van ULB-onderzoekster Laurence Perbal blijkt dat een kwart van de ondervraagde leerlingen in het Brussels onderwijs (secundair en hoger) aanhanger is van het creationisme. Ze aanvaarden niet dat de mens een dierlijke oorsprong kent. De mens en de dieren zijn immers door God geschapen. Uit die studie blijkt bovendien dat het voor het grootste deel om moslims gaat; bij moslims zijn de meeste antidarwinistische stellingen terug te vinden. Het maakt niet uit of ze hoger of lager geschoold zijn: ook aan de universiteit blijven veel moslimstudenten creationistische theorieën aanhangen. Er is ook bij protestante leerlingen scepsis vastgesteld, maar in het onderzoek van Perbal is het staal te klein om echte conclusies te trekken.

Aan de Franstalige universiteit waar de studie werd uitgevoerd, trokken ze aan de alarmbel. Jean-Christophe de Biseau, een entomoloog, diende een onderzoeksproject in bij de Franse Gemeenschap. Hij is ook hoogleraar in de aggregatie en bereidt toekomstige biologieleraars voor op het onderwijs. Volgens De Biseau ligt de zaak in de (Franstalige) politieke wereld tamelijk gevoelig, "maar het is des te noodzakelijker om er wat aan te doen," zegt hij. "We plaatsen ons onderzoek in een ruimer kader. We vrezen immers dat leerlingen niet alleen de evolutietheorie afwijzen, maar dat ze ook niet mee zijn met de wetenschappelijke manier van denken. En dat is wel erg zorgwekkend. Jongeren maken slecht het onderscheid tussen wetenschap en geloof."

De ULB-professor laat in zijn onderzoek religie buiten beschouwing, maar uit het onderzoek van Laurence Perbal blijkt dat er zeker een relatie is met het geloof. Naarmate hun geloof sterker is, zijn de leerlingen minder geneigd om de wetenschappelijke bevindingen te aanvaarden. De evolutietheorie is daar een voorbeeld van.

Weinig leraars biologie zullen het toegeven, maar het zorgt wel degelijk voor problemen in de klas. "Naarmate er meer moslims zijn in de klas," zegt De Biseau, "is het probleem ook groter. Als enkele leerlingen de theorie in vraag stellen, dan kan de leraar daar wel mee om. Maar wat doe je in een klas waar een meerderheid de evolutietheorie afwijst?"

Volgens De Biseau zijn er biologieleraars die om die reden het hoofdstuk evolutietheorie, dat toch maar een klein deel van het leerprogramma uitmaakt, uit de weg gaan. Laat staan dat ze er vragen over stellen op het examen. "En dat kan toch niet de bedoeling zijn," zegt De Biseau. "De evolutietheorie maakt deel uit van het leerprogramma van de Franse Gemeenschap. Wij vinden dat het meer en juist vroeger onderwezen moet worden."

De Biseau preciseert wel dat België nog niet in Amerikaanse toestanden is verzeild geraakt (volgens een onderzoek gelooft vijftig procent van de Amerikanen dat het boek Genesis de ontstaansgeschiedenis getrouw weergeeft). Lobbygroepen van creationisten of promotoren van Intelligent Design, dat een wetenschappelijke aura probeert te geven aan het creationisme, zijn in België zeker niet prominent aanwezig.

In Parijs zouden wel lobbygroepen opstaan, vooral in christelijke milieus, maar De Biseau heeft daar weinig details over. Er is één manifeste uitzondering. Enkele jaren geleden werd de Atlas van de creatie van de Turkse zakenman Adnan Oktar, alias Harun Yahya, in het Frans vertaald en naar universiteiten en scholen verstuurd. Ook het departement van De Biseau kreeg het boek opgestuurd. Het blijkt een vuistdik boek van meer dan zeshonderd pagina's. "En dan is dit nog maar het eerste deel," zegt De Biseau. De Atlas probeert aan de hand van honderden glossy kleurenfoto's van fossielen aan te tonen dat de evolutietheorie geen steek houdt. Het boek oppert bovendien dat het darwinisme geleid heeft tot communisme, fascisme en terrorisme, want "de islam kan onmogelijk voor terrorisme verantwoordelijk zijn," zo titelt een hoofdstuk van het boek.

"Elke bioloog kan het boek zo doorprikken," zegt De Biseau. "Zo wordt het fossiel van een baars vergeleken met een foto van een forel." Het boek kan dus bezwaarlijk au sérieux genomen worden, maar het doet wel vragen rijzen over de financiële steun die met dit project gepaard moet gaan. "Alleen al voor port- en drukkosten moet het om een enorm bedrag gaan," zegt De Biseau.

Zomerschool
Hoe zorgwekkend de evolutie in het secundair onderwijs ook is, een pasklare oplossing valt er niet te geven. Op initiatief van Probio, een vereniging van Franstalige biologieleraars, was er in augustus in het Museum voor Natuurwetenschappen een zomerschool rond de evolutietheorie. Om zo goed mogelijk voorbereid te zijn op creationistische stellingnames. Een van de argumenten van creationisten is dat het oog van de mens zo complex is dat het onmogelijk door evolutie tot stand gekomen kan zijn. "En wat antwoord je daar dan op als biologieleraar?" zegt De Biseau. "Het wetenschappelijk antwoord is vaak ingewikkelder dan de creationistische stellingname."

'Darwin' is ook een etiket geworden bij moslimjongeren. Ze weten niet precies waarvoor het staat, maar ze weten wel dat het 'fout' is. De Biseau: "Daarom testen we nu een andere aanpak in het onderwijs. Leraars gaan de harde confrontatie uit de weg om zo toch het onderwerp te kunnen aansnijden. Darwin komt maar in tweede instantie ter sprake. Misschien kan deze aanpak hun geloofsovertuiging niet wijzigen, maar op z'n minst kunnen we hen de ideeën over de evolutietheorie meegeven. Die aanpak lijkt te werken."

Ariane Ramaekers is doctor in de biologie en geeft sinds vier jaar wetenschappen in de École Frans Fischer in Schaarbeek. Ze komt uit een socialistisch vrijzinnig Waals nest. Haar leerlingen? Voor 95 procent moslim. Veelal ouder dan achttien, door een grillig onderwijsparcours. "Ik geef les in een technische richting op een tamelijk hoog niveau," zegt Ramaekers. Haar leerlingen hebben moeite om de evolutietheorie te aanvaarden, zegt ze, maar ze gaat het debat niet uit de weg. "Ik leg uit dat geloof en wetenschap een ander statuut hebben. Dat je in Allah kunt geloven, en toch de wetenschappelijke merites van Darwin kunt aanvaarden. En dat het niet verplicht is om voor het ene of het andere kamp te kiezen." Want dat is volgens Ramaekers het grootste probleem. "De moslimjongeren denken erg manicheïstisch. Ze delen de wereld op in in twee kampen. Er is het kamp van de ramadan, van 'les Arabes', én het kamp van de rijken, de Belgen, van het varkensvlees, van christenen. Darwin hoort voor hen in het tweede lijstje thuis. En dus is hun eerste reactie vaak erg negatief."

Maar hoe zijn ze op de hoogte van creationistische ideeën, van Darwin? Ramaekers heeft er zelf het raden naar. "Van de moskee niet, denk ik. Van de islamleerkrachten ook niet, want mijn collega's vertellen mij dat ze het creationisme afwijzen. En de ouders? Die zijn vaak nauwelijks naar school geweest, die weten zeker niet wie Darwin is. Ik denk dat er integendeel een soort van jeugdcultuur bestaat, op internet bijvoorbeeld, waar creationisme sterk verbreid is - moslimjongeren onder elkaar. Misschien gaan ze er zelfs naar om zoek om zich te kunnen afzetten tegen de vigerende maatschappij, om een bepaalde identiteit aan te nemen."

Dat er jongeren bij Ramaekers afstuderen die de evolutietheorie afwijzen, is onvermijdelijk. "Maar want kan ik daaraan doen?" vraagt ze zich af. "Iedereen gelooft wat hij of zij wil. Ik probeer hen te laten aanvaarden dat het geloof niet in tegenstrijd hoeft te zijn met de evolutietheorie. Dat geloof en wetenschap twee aparte werelden zijn. Dat het ook niet nodig is om van beide een soep te maken, zoals Intelligent Design dat probeert."

Dat is ook de houding in het Museum voor Natuurwetenschappen, zegt Hugo Vandendries van de educatieve dienst. "Wie zijn wij om een gelovige terecht te wijzen? Maar zodra iemand beweert dat het creationisme een wetenschappelijke grond heeft, moeten we wel ingrijpen."

De Biseau gaat nu met zijn team op zoek naar de beste methodes om de verontrustende cijfers over het begrip van de evolutietheorie om te buigen. En dat is dringend nodig. Want De Biseau heeft als aggregatiebegeleider twee moslimstudentes gehad, met een universitair diploma biologie dus, die de evolutietheorie afwijzen, vanuit hun geloof. "Een diploma kan ik hun in dat geval niet uitreiken," zegt De Biseau, die wel benadrukt dat het om zeldzame gevallen gaat. "Ik maak net zo goed moslimstudenten mee die wél mee zijn met Darwin." Ook Ariane Ramaekers sprak met een biologielerares, een jonge moslima, die zich openlijk crea­tioniste noemde. "Dat is niet alleen problematisch," zegt zowel Ramaekers als De Biseau, "maar ook onbegrijpelijk, want hoe kun je nu biologie onderwijzen en de theorie van Darwin afwijzen? Dat is totaal incoherent."