'Politici denken dat ze met smart city opnieuw de controle hebben'

De komende jaren zal het internet een bepalende rol spelen in het dagelijkse stadsleven. VUB-onderzoeker Pieter Ballon heeft er een boek over geschreven, en spiegelt ons een existentiële keuze voor. “Er zullen niet alleen individuele keuzes gemaakt moeten worden. Als de overheid niet meedenkt met de technologie, dan zal de overheid onmachtig zijn.”

Alle burgemeesters willen tegenwoordig slim zijn, meent VUB-onderzoeker Pieter Ballon. Maar vaak weten ze niet wat dat inhoudt. Waarom doen ze het dan? “Omdat politici met heel wat problemen geconfronteerd worden in hun steden, problemen waar ze al lang mee kampen, zoals verkeersopstoppingen en criminaliteit. En steden hebben de neiging te groeien, waardoor de problemen alleen maar toenemen. Daarom neemt de frustratie bij politici toe, en de ‘slimme stad’ doet hen dan geloven dat oplossingen binnen handbereik liggen. Machthebbers denken dat ze dankzij Smart City de controle opnieuw gaan verwerven.”

Ballon heeft er een boek over geschreven: Smart Cities, Hoe technologie onze steden leefbaar houdt en slimmer maakt.

Wat houdt de ‘slimme stad’ in? Dat stadsinfrastructuur wordt behangen met sensoren en wordt verbonden met het internet, bijvoorbeeld, zodat verkeerslichten zich automatisch zullen kunnen aanpassen aan het verkeer, en zodat zelfrijdende auto’s vanzelf zullen weten waar er verkeersopstoppingen zijn.

Maar evengoed kan het een nachtmerrie worden. Dan staan we voor een wereld waarin de burger minder vrij zal zijn, geen privacy meer heeft – denk maar aan tv-schermen in de stad die op maat gemaakte reclame afspelen als u voorbij loopt – en de speelbal zal worden van privébedrijven die technologische oplossingen zullen aanbieden, omdat overheden niet mee kunnen. Ook daar is Ballon zich van bewust: “Alles hangt af van de keuze die je maakt.”

“Als je een slimme stad bent verdwijnen de problemen niet zomaar: je kan de veiligheid in je stad waarborgen door overal camera’s te hangen die gezichten herkennen, maar evengoed kan je een slimme, veilige stad zijn door straatverlichting zo af te stemmen dat ze oplicht als er iemand voorbijkomt, zodat er altijd licht is als je het nodig hebt. Dat debat wil ik op gang brengen met mijn boek: welke slimme steden willen we?”

Ik kan me inbeelden dat politici vooral erg selectief omgaan met uw betoog. Men hoort de nieuwigheid, en maakt vervolgens de gemakkelijkste keuze, of de keuze die het best verkocht wordt door een commerciële technologieontwikkelaar. In de praktijk zullen steden dus vol hangen met camera’s, en zal onze privacy er aan moeten geloven.

Ballon: “Politici maken naïeve keuzes, dat klopt. Zeker de eerste jaren kiezen ze voor kostenefficiëntie en hangen ze hun steden vol camera’s omdat dat gemakkelijk is. Maar nadien worden ze onvermijdelijk geconfronteerd met de gevolgen. Je bent pas een slimme burgemeester als je de resultaten van je beleid ook echt begrijpt, en waar nodig kan bijsturen. Want er schuilen vele gevaren om de hoek. Mechelen plant zijn centrum vol camera’s en wil zo voor een cultuur van law and order zorgen. Terwijl Barcelona ook veel camera’s heeft hangen, maar wel infrarode. Die camera’s kunnen mensen en mogelijke criminele patronen herkennen – zoals te lang rond een auto hangen – maar geen gezichten. Dàt is een voorbeeld van hoe slim en privé samen kunnen gaan in een goede politieke keuze. Het is namelijk belangrijk dat de keuze voor een slimme stad door de burgers gedragen wordt. Want de burgers moeten hun burgemeesters kunnen aanspreken op politieke keuzes en op de resultaten die hen beloofd werden door slimme technologie.”

De meerderheid van de mensen heeft tegenwoordig een smartphone. Wil dat zeggen dat de burger ook echt slimme steden wil, of is het een hype die wordt opgedrongen?

Ballon: “Ik ben op mijn hoede voor zowel de kritiekloze jaknikker, die elke technologie meteen omarmt en verwacht dat de rest van de wereld maar moet volgen, als voor de conservatief die zijn hakken in het zand zet. Kijk naar hoe sociale media de voorbije tien jaar hebben gewogen op onze relaties. Sociale media zijn een belangrijk onderdeel geworden van ons bestaan. Dankzij facebook vind ik verloren vrienden terug, maar riskeer ik ook echte ontmoetingen te devalueren. De maatschappij is complex, en geen enkele technologie is alleen maar goed of alleen maar slecht. Maar tegelijkertijd zitten we wel met dat facebook, en kunnen we niet meer zonder.”

“De komende tien jaar zullen we zien hoe ons dagelijkse leven nog meer op het internet zal afgestemd worden. Het grote verschil met sociale media is dat we zeggenschap zullen hebben over hoe de slimme stad tot stand zal komen. Er zullen gigantisch veel gegevens voorradig zijn over wat dan ook, waarmee heel veel mogelijk is, zowel goede dingen als slechte dingen.”

Valt die gigantische hoeveelheid gegevens wel te controleren, en te beheersen?

Ballon: “Wie zegt dat een totale controle mogelijk is, die dwaalt. We zullen ook niet alles kunnen voorspellen. Maar we kunnen er wel al beginnen over te praten. Want er gaan niet alleen vele individuele keuzes moeten gemaakt worden – welke applicatie gebruik ik om mijn leven te vergemakkelijken? – maar ook collectieve. Welke mate van controle willen we, bijvoorbeeld? Het is niet omdat er veel onvoorspelbaarheden zijn dat we niet moeten beginnen nadenken.”

Wat als een stad en haar inwoners niet slim willen zijn?

Ballon: “Ik denk niet dat steden dat zullen doen. Je zal wel zien dat sommige steden zullen kiezen voor een bepaalde hoeveelheid functionele slimheid, en dat andere echt heel veel zullen doen met hun gegevens. Maar de basispremisse - dat stadsbesturen willen weten wat er leeft in hun stad dankzij gegevensverzameling - zal niemand weigeren. Want zulke steden zullen blijven kampen met problemen die in slimme steden al lang opgelost zijn.”

“Pertinenter vind ik het probleem dat steden waar de overheid niet intervenieert om de technologie te gebruiken, een steeds kleinere overheid zullen hebben. De technologie zal immers sowieso bestaan. Dus als steden niet slim willen worden zullen privébedrijven slimme technologie aanbieden. Wie zal dan de openbare ruimte vormgeven? Niet de gemeenschap, maar de privésector. Kijk maar naar hoe de online taxidienst Über zich gedraagt: moderne technologiebedrijfjes hebben de neiging alles naar zich toe te trekken wat de overheid niet voorziet. De discussie dringt zich op: geven we ons betaalbare openbaar vervoer weg aan een bedrijf dat draait op een algoritme dat werkt vanop een server in San Francisco, of willen we als stadsbestuur de technologie aanwenden om zelf ons openbaar vervoer te organiseren en te controleren?”

In de praktijk zijn het wel altijd privébedrijven die met innovatieve technologie op de proppen komen, en zo erg agressief een situatie scheppen waar de overheid zich naar moet schikken. Kunnen overheden wel het heft in eigen handen nemen?

Ballon: “De vraag is niet of overheden kunnen winnen van technologiebedrijven, maar eerder hoe de overheid een medespeler kan zijn met de technologiebedrijven. Het is een illusie om te denken dat overheden de Übers van deze wereld van de markt kunnen spelen en zelf als monopolist de technologie van Über zullen kunnen aanbieden. De overheid moet er in de komende wereld vooral voor zorgen dat zij minstens kan meedenken met de nieuwe technologie en dat zij partnerschappen kan aangaan met technologiebedrijven. De stad Gent heeft zo bijvoorbeeld een overeenkomst getekend met Google om verkeersinformatie uit te wisselen: Google heeft informatie over verkeersstromen, en de Stad over wegenwerken. Zo kan er een uitwisseling ontstaan en blijf je toch een actor in het slimme stadsverhaal.”

“Daarnaast moeten overheden natuurlijk kunnen blijven reguleren en certifiëren. Het lijkt nu misschien utopisch, maar waarom zou de overheid in de toekomst geen algoritmes van privébedrijven kunnen doorlichten? Tot een half jaar geleden klonk het bizar wanneer je zei dat overheden de software van automobielbedrijven zouden doorlichten. Maar sinds het Volkswagen-schandaal is daar verandering in gekomen. Uit noodzaak. Wel, zo zal het ook zijn met Smart City: als de overheid niet meedenkt met de technologie, dan zal de overheid onmachtig zijn.”

Wat is er mogelijk voor een stad als Brussel?

Ballon: “Brussel zal in de eerste plaats de silovorming moeten doorbreken. De administraties mobiliteit zullen moéten communiceren met de administraties veiligheid en die zullen op hun beurt moéten samenwerken met de administraties IT. Nu bestaan die diensten naast elkaar. Sterker nog: de huidige verschillende technologieportalen van de Stad Brussel en van het Brussels gewest bestaan eveneens naast elkaar. In Helsinki daarentegen werken diensten nu al samen om één applicatie te maken die én Über, én huurfietsen, én ferryboten, en alle andere vervoersmogelijkheden bundelt. Je kan er reistijden opzoeken, betalen per vervoersmiddel of zelfs combinatie-abonnementen aankopen. Dat is een slimme stadsapplicatie waarover de overheid heel wat te zeggen heeft. En het is pas als de overheid op die manier meegaat in het verhaal dat de burger ook bereid zal zijn om zijn auto te verkopen ten gunste van betere en slimmere alternatieven. Beeld u eens in wat er in de Brusselse regio allemaal nodig is om die mate van integratie te bereiken. We staan er nog ver af.”

“En dat is nog maar het begin: naast het Brusselse niveau moeten steden en regio’s ook beter met elkaar leren communiceren en beter leren samenwerken. Want mobiliteit beperkt zich natuurlijk niet tot het Brussels gewest. Als we dat niet serieus nemen, zullen we in dit land nooit slim worden.”

Klinkt fatalistisch.

Ballon: “Ik wil alleen maar iedereen wakker schudden en de hoop geven dat het beter kan. Maar ik ga ook niet liegen: er is nu veel enthousiasme over smart city, maar als dat beperkt blijft tot die ene individuele stadsdienst of die ene individuele stad, dan gaan we nooit het niveau bereiken dat nodig is om ons te wapenen tegen een verkeerde invulling van meer technologie. Dan krijgen we dus het scenario waarin bedrijven veel ruimte zullen krijgen om diensten aan te bieden, en de overheden van het toneel verdwijnen.”

“De mens zal niet automatisch meer macht verliezen ten koste van technologie. Volgens mij wordt het lokale overheidsniveau erg belangrijk in de toekomst. Want precies op dat niveau zal de interactie met het internet praktisch geregeld worden. Alleen dat al is een reden om op de boot te springen.”

Op het gevaar af om te filosofisch te worden: wordt met Smart City ons besef van tijd niet heel anders? Korter, vluchtiger. Futieler.

Ballon: “Vooral onze definitie van plaats zal veranderen (denkt na). Het zal er - opnieuw - van afhangen wat we als keuze maken. We kunnen er bijvoorbeeld voor kiezen om de auto te verbannen en de openbare ruimte opnieuw gemeenschappelijk te maken. Dat zal dan niet alleen ervaringsveranderend zijn op het openbare niveau, maar ook op het virtuele niveau, vermits die omwenteling alleen mogelijk is dankzij het internet. Maar daar schuilt ook het gevaar van instrumentalisering achter: men kan de technologie ook perfect aanwenden om zichzelf zo snel mogelijk door de stad te loodsen. Instrumenteel, om een bepaald doel te bereiken, om een bepaalde winkel binnen te stappen bijvoorbeeld, zonder zich bewust te zijn van alles om zich heen. Dat op zich is ook een privatisering; een privatisering van de stad voor het eigen gebruik.”

Pieter Ballon is communicatiewetenschapper en geschiedkundige en directeur bij iMinds, een spin-off van de Vrije Universiteit Brussel gespecialiseerd in moderne technologie.

> Zijn pas verschenen boek ‘Smart Cities, hoe technologie onze steden leefbaar houdt en slimmer maakt’ legt uit wat de sterktes en valkuilen zijn van een slimme stad. Het boek (224 blz, uitgeverij Lannoo Campus) is te koop voor 29,99 euro in de reguliere boekenwinkel of bij de uitgeverij zelf.

> Op woensdag 16 maart stelt Pieter Ballon (VUB, I-Minds) zijn boek ‘Smart Cities’ voor in Muntpunt. Over hoe technologie het leven in de stad aangenamer kan maken.