Russen in Brussel: een gemeenschap onder spanning

Uit gesprekken met verschillende Oekraïners en Russen valt op hoezeer beide gemeenschappen verweven zijn in Brussel. Er zijn vriendschapsbanden, ­huwelijken en vaak spreken ze dezelfde taal. Maar welke impact heeft de oorlog in Oekraïne op deze relatie? Hoe kijkt de Russische gemeenschap in Brussel naar het conflict? En is het überhaupt mogelijk om te spreken van een Russische gemeenschap in de stad?

We trekken naar de Middaglijnstraat in Sint-Joost-ten-Node. Het is even zoeken naar nummer 21, waar het Russisch Centrum voor Wetenschap en Cultuur (Russisch Huis) gevestigd is. Niets doet vermoeden dat hier workshops, tentoonstellingen en concerten worden gehouden. De rolluiken zijn gesloten, de valven aan de straatkant, met subtiel de kleuren van de Russische vlag, zijn leeg.

Als bij toeval is een van de medewerkers van het Huis druk in de weer met boodschappen uit te laden. Wanneer we hem aanspreken, wimpelt hij ons in het Russisch af. De woorden informatie en Rusland doen blijkbaar enkele alarmbellen afgaan. “We zijn sinds 1 maart gesloten tot nader order,” klinkt het bij een van zijn collega's.

De medewerkers van het Russisch Huis, werkzaam onder de ambassade van Rusland, trekken zich terug, terwijl Russische Brusselaars enkele honderden meters verder de straat op gaan. Met Poetins inval in Oekraïne lijken veel Russen in Brussel zich te verenigen om een humanitaire vuist te maken tegen de oorlog in Oekraïne. Op de Regentlaan betogen zo'n tweehonderd Russen tegen de oorlog in Oekraïne.

De manifestatie komt net op gang, enkele deelnemers bespreken nog gauw hoe ze het protest zullen organiseren. Een van hen krijgt complimenten over haar felgele oorbellen. “Die kwamen goed van pas toen ik nog geen Oekraïense vlag had,” zegt Ksenia. Zij is een van de vele Russen die deelneemt aan de manifestatie voor het gebouw van de permanente vertegenwoordiging van Rusland bij de EU. “De Oekraïense vlaggen waren uitverkocht en dus moest ik me behelpen met een blauwe trui en deze oorbellen.”

Of ook zij gevolgen ondervinden van de oorlog in Oekraïne? “Al mijn Oekraïense vrienden spreken nog met me,” zegt een betoger en ook Ksenia ondervindt geen sociale gevolgen van het conflict. “Er zijn wel mensen die vrezen voor haat tegenover Russen, maar de Russen die hier zijn vandaag, zijn tegen de oorlog.”

We ontmoeten Dennis. Hij heeft een driekoppig mythologisch monster in elkaar geknutseld. “Hier zie je Poetin, tussen een kop die het leger representeert en een die voor de Russische oligarchen staat. Om het monster te vernietigen, moet je ze alle drie vernietigen.” Dennis vindt de oorlog in Oekraïne “afschuwelijk” en verwijt Poetin hem zijn toekomst te ontnemen.

Dat Russen op een betoging met de titel 'We Stand with Ukraine', de oorlog in Oekraïne veroordelen, mag evident heten, maar ook daarbuiten veroordelen veel Russen de inval van Poetin. De Russische orthodoxe kerk van Ukkel stuurde een persbericht de wereld in, waarin het “de invasie in Oekraïne van het Kremlin veroordeelt en het leed deelt van de Oekraïners die zich verzetten tegen de bezetter”.

Toch rijst de vraag hoe representatief die stemmen zijn. Weinig Russen wensen ons te spreken over de oorlog in Oekraïne en al zeker niet de Russen die er standpunten op nahouden die niet stroken met die van de publieke opinie in het Westen. “Niemand is erg happig om te reageren. Veel mensen in mijn omgeving treden liever niet voor het voetlicht in deze omstandigheden,” zegt de 31-jarige Dasha, die sinds 2014 met haar dochter in Brussel woont.

Staatspropagandadoet haar werk

Dat ligt ongetwijfeld aan de gevoeligheden rond vrije meningsuiting in Rusland. “In Europa voel ik me relatief veilig om te zeggen wat ik denk over de oorlog. Mijn familie is wel enigszins bezorgd om wat ik luidop zeg, maar ze verhinderen me niet om op straat te komen. Ik ben blij dat ze mijn standpunt steunen,” zegt een Russische jonge vrouw op de betoging aan de Regentlaan.

Dat is nochtans niet het geval voor veel Russen, volgens Ksenia. “Er zijn mensen in Rusland voor wie veel vriendschapsbanden en familiebanden verbroken zijn. En ook met collega's wordt het moeilijk.” Het verschil in opvattingen onder Russen in Rusland, schrijft Ksenia toe aan de staatspropaganda. “Mijn beste vriend in Moskou, toch een stad met veel hoogopgeleiden, zegt dat veel van zijn collega's zich maar weinig aantrekken van de oorlog en eerder lacherig doen over hoe ze nu geen Netflix meer zullen kunnen kijken.”

Dat die staatspropaganda haar werk doet, mag blijken uit een gesprek dat we hadden met een oude, hoogopgeleide Rus, die anoniem wenst te blijven. Hij wil met ons praten, maar waarschuwt “nogal negatief naar de Westerse politiek te kijken”. Hij vindt dat de gebeurtenissen hier eenzijdig worden weergegeven. “Men heeft zelfs geen inlichtingen vanuit Rusland. Ik volg de uitzendingen van de Russische televisie, dus ik bekijk de situatie vanuit een ander perspectief. Ik ben tegen de oorlog in Oekraïne, maar voor mij was Rusland gedwongen om deze oorlog te ondernemen.”

Gebroken vriendschappen en familiebanden

Van een generationele kloof in de opvattingen over de oorlog, valt echter moeilijk te spreken. “Mijn zus houdt er een heel andere opvatting op na dan ik,” stelt de oude Rus. De breuklijn lijkt zich eerder af te tekenen in de mediaconsumptie van de Russen. Dat niet alle Russen de oorlog onbegrijpelijk vinden, valt evenwel moeilijk bij veel Oekraïners.

“Sinds het begin van de oorlog kan ik nog amper slapen omdat ik de hele tijd denk aan mijn familie in Oekraïne, aan mijn landgenoten die zich met kinderen in kelders en schuilkelders verstoppen, aan de verwoeste gebouwen in mijn geliefde Kiev en aan mijn vermoorde buren,” vertelt de Oekraïense Olga.

Ze ontmoette haar man twintig jaar geleden op een congres in Brussel en is er gebleven voor de liefde. Olga is vandaag vrijwilliger bij de Vereniging van Oekraïense Vrouwen van België, maar haar dochter en kleinkinderen wonen in Kiev.

“Hoe kun je dit allemaal verdragen, terwijl er hier in België Russen naast je leven, die misschien wel dit monster (Poetin red.) tot president hebben verkozen.”
“Hoewel het nu emotioneel moeilijk is, blijf ik wel contact houden met mijn Russische vrienden. Een van hen belde me huilend na de Russische inval. Ze zei dat ze zich schaamde en excuseerde zich. Een andere vriendin protesteert mee en zamelt hulpgoederen in. Ik weet dat dat haar relatie met familie in Rusland bemoeilijkt.”

Lang niet alle vriendschappen houden stand. Verschillende Russen en Oekraïners die we tijdens voorbije protestacties konden spreken, zeggen vriendschappen te hebben verbroken met landgenoten die zich niet uitspreken tegen de oorlog.
“We hadden veel vrienden van Russische origine,” zegt een Oekraïense dertiger die anoniem wil blijven. “De meeste ken ik van de kerk en zij distantiëren zich van de politiek. Met de Russen van buiten de kerk heb ik wel alle contact verbroken, vanwege de oorlog. Sommige contacten zijn al in 2014 weggevallen, omdat ze geïndoctrineerd waren door de Russische propaganda.”

IJzeren gordijn

De meerderheid van de Russische Brusselaars of Brusselaars met Russische achtergrond die we konden spreken, zijn fel gekant tegen het conflict en doen er alles aan om de slachtoffers in Oekraïne te steunen. Ook zij ondervinden de negatieve gevolgen van het conflict.

Sommige Russen zijn bezorgd om de situatie van familieleden in hun thuisland. Zo is er enerzijds de stijgende inflatie en devaluatie van de roebel. Rustam hoort bijvoorbeeld van familie in Ingoesjetië, een deelrepubliek in het zuidwesten van Rusland, hoe precair de economische situatie er stilaan wordt. “Enkele maanden geleden kreeg je voor 86 roebel 1 euro. Nu moet je daar al 135 roebel voor neertellen.”

De ouders van Dasha zijn tegen Poetin en tegen de oorlog in Oekraïne. “Je kan dus niet beweren dat zij deze situatie zouden verdienen.” Dasha vraagt zich af hoe ze haar ouders nog zal kunnen zien. “Door mijn protest vandaag, krijg ik mogelijk problemen wanneer ik naar Rusland zou willen gaan. Voor veel Russen die tegen het regime zijn, voelt het alsof het IJzeren Gordijn opnieuw sluit. Zij kunnen Rusland niet verlaten.”
De verschillende standpunten over de oorlog leiden tot spanningen binnen de Russische gemeenschap in Brussel, hoewel er van dé Russische gemeenschap nauwelijks sprake is.
“Er bestaat niet echt een Russische gemeenschap,” vertelt Anna Yastrebova, die zich daarvoor baseert op de inzichten van Ekaterina Schulmann, een populaire Russische politicologe, van wie het YouTube-kanaal drukbezocht is dezer dagen.

“We gaan misschien wat meer naar een Russische winkel en onze kinderen gaan naar een Russische school, maar daarbuiten gaan we naar dezelfde winkels en bars als iedereen in Brussel,” treedt Dasha haar vriendin bij. “We hebben wel chatgroepen of er is de orthodoxe kerk, maar er is geen hechte Russische diaspora zoals bijvoorbeeld de Armeense of Syrische diaspora,” zo is ook Ksenia het eens.

Gelaagde gemeenschap

Volgens de meest recente cijfers van Perspective.brussels zouden er officieel 1.985 Russen in Brussel en voornamelijk Ukkel wonen. Maar dat cijfer geeft een vertekend beeld van de realiteit, omdat het geen rekening houdt met genaturaliseerde Russen of kleinkinderen van immigranten, zoals Dimitri De Heering, wiens ouders en grootouders mee de orthodoxe kerk in Ukkel bouwden vanaf 1930.

De Heering is bestuurder van de vzw die de Russisch-orthodoxe kerk van Sint-Job beheert. Ook volgens hem is het om meerdere redenen moeilijk om van een Russische gemeenschap in Brussel te spreken. “Ten eerste zijn er Russen die orthodox zijn, terwijl anderen niet gelovig zijn. Daarnaast zijn er verschillende immigratiegolven vanuit meerdere landen geweest in het verleden.”

Dat bevestigt ook Brusselkenner en historicus Hans Vandecandelaere. Hij schreef in 2012 het boek In Brussel. Een reis door de wereld. Hij vertelt over de Russische migratiestromen naar Brussel.
“Ik zou durven te stellen dat de Russische gemeenschap relatief onzichtbaar is in Brussel. Dat heeft mogelijk te maken met het feit dat de Russische migratie een zeer oude is. Russen die in de eerste migratiegolven, na de Oktoberrevolutie van 1917, naar Brussel kwamen, zijn vandaag op-en-top geïntegreerde Brusselaars. Anek­dotisch, maar treffend is in dat verband de bouw van het Atomium, waarvoor drie Russische ingenieurs de stabiliteitsberekeningen deden.”

Behalve enkele supermarkten met een Russisch aanbod, zoals Mix Markt, zijn er weinig tekens in de stad die een Russische aanwezigheid in Brussel verraden. Er is echter een uitzondering op die onzichtbaarheid: “De uitbouw van de Russische orthodoxie, die zich vertaalt in verschillende kapellen en kerken.”

De eerste migratiegolf van de jaren 1920 en 1930 gaf dan wel een religieuze zichtbaarheid aan Russen in Brussel, toch lijkt het vandaag moeilijk om over een Russische gemeenschap te spreken. “De meest recente migratiegolf, als gevolg van het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, is immers veel breder,” stelt Vandecandelaere. “Niet alleen Russen, maar ook Russischtalige mensen vestigden zich toen in Brussel.”
In 2012 zouden er zo'n 28.000 Russischtalige mensen in Brussel wonen, die dan wel het Russisch als lingua franca delen, maar een “zeer grote herkomstdiversiteit hebben,” volgens de historicus. In het kader van de oorlog in Oekraïne geeft dat veel verschillende perspectieven op het conflict.

Dat zet de Russischtalige gemeenschap in Brussel onder druk. De oorlog in Oekraïne doorkruist verschillende huishoudens, families en vriendengroepen. “Neutraal,” noemt Olga sinds de oorlog haar houding met Russen die ze niet kent, “omdat het nodig is om naast elkaar te bestaan en het vertrouwen te herstellen.” Voor ideologisch gekrakeel is er voor veel Russen overigens geen tijd nu, “Er is oorlog in Oekraïne en we moeten de Oekraïners nu helpen,” besluit Dasha.