Everlyn Nicodemus eindelijk weer in Brussel: 'Kunst beschermt me tegen wanhoop'

Na bijna twintig jaar afwezigheid keert de kunstenares Everlyn Nicodemus terug naar Brussel door de grote poort, met een overzichtstentoonstelling in Wiels. De expo Black bird toont hoe ze gedurende meer dan vier decennia haar ervaringen met racisme, trauma en onderdrukking omzette in poëtische beelden, met extra aandacht voor haar experimentele Brusselse periode.

Het parcours van Everlyn Nicodemus bewijst nog maar eens dat volharden loont. De in 1954 in Tanzania geboren kunstenares werd pas enkele jaren geleden ‘ontdekt’ door de Londense galerist Richard Saltoun, terwijl ze in een zorghuis werkte om de rekeningen te betalen, en geniet sindsdien internationaal aanzien.

Dat ze zo lang heeft moeten wachten, voelt niet bitter aan, zo verzekert ze vanuit haar woonplaats in het Schotse Edinburgh. “Ik ben ook kunsthistorica en besef maar al te goed dat vrouwelijke artiesten heel vaak pas naar waarde geschat worden lang na hun dood, en voor zwarte vrouwen geldt dat nog meer. Ik prijs me gelukkig dat de erkenning er is gekomen terwijl ik er nog ben. Het wijst er ook op dat de kunstwereld aan het veranderen is: de deur is niet langer volledig gesloten.”

Voor haar grote doorbraak stelde Nicodemus wel al verschillende keren tentoon, de eerste keer 45 jaar geleden al, in haar geboorteland Tanzania. Ze had toen recent haar roeping gevonden door Europese musea te bezoeken na een verhuis naar Zweden.

“Het was een schok om in die musea de grote variëteit aan kunst van Afrikaanse artiesten te zien. Ik had geen artistieke opleiding genoten, maar ontdekte toen kunst als manier om me uit te drukken. Ik werkte met wat ik maar ik kon vinden, schorsdoek of triplex bijvoorbeeld.”

Vanaf het begin reflecteerde Nicodemus, die ook dichter is, in haar visuele werk met een poëtische beeldtaal over de impact van racisme, trauma en onderdrukking. Die impact ondervond ze ook zelf aan den lijve na haar aankomst in Europa.

“Voordien was racisme iets abstracts voor me, maar in Zweden werd het realiteit, kreeg ik te maken met beledigingen, discriminatie en beschrijvingen van zwarte mensen als inferieur – als beesten zelfs. Mijn werk gaat deels over mezelf, maar ik kijk ook veel breder. Bijvoorbeeld naar hoe vrouwen in het algemeen zo vaak monddood worden gemaakt.” Met haar werk verzet ze zich daar tegen, door een gedurfd en speels gebruik van kleur, textuur en vorm: kunst als een daad van vrijheid en een ruimte voor heling.

In die beginperiode, de jaren 1980, was Nicodemus bijzonder actief op het gebied van schilderkunst. De overzichtstentoonstelling Black bird in Wiels, die volgt op een eerste versie gepresenteerd in de National Galleries of Scotland, illustreert die productiviteit onder meer aan de hand van schilderijen uit de cruciale reeks Women in the world, gebaseerd op interviews met vrouwen die Nicodemus sprak in Denemarken, Tanzania en India – over wat het betekent om vrouw te zijn.

Een groot verschil tussen Black bird en de eerdere Schotse expo, is de bijzondere aandacht voor de Brusselse periode van de kunstenares, die van eind de jaren 1990 tot 2008 in de buurt van Flagey woonde. Ze verhuisde naar Brussel nadat ze eerder al tien jaar in het Antwerpse Borgerhout had geleefd, waar ze na een inzinking onder meer de reeksen Silent strength en The wedding maakte.

Nicodemus kijkt met plezier terug op haar tijd in Elsene. “Ik voelde er meer vrijheid, vond er een liberaal gezinde gemeenschap en internationale omgeving. Het waren mijn beste jaren in België.” Op vlak van kunst vormde Bozar een ankerpunt. “Ik miste er zelden een expo. Toen ik er zelf mocht deelnemen aan een tentoonstelling, was dat dan ook bijzonder.”

Tijdens haar tijd in België exposeerde Nicodemus ook in andere instellingen en galerieën, met als artistieke hoogtepunt haar solotentoonstelling Crossing the void in CC Strombeek. Daar toonde ze onder meer het in Brussel gemaakte sleutelwerk Reference scroll on genocide, massacres and ethnic cleansing, een 16 meter lange papierrol waarop ze genocides en etnische zuiveringen doorheen de geschiedenis heeft gedocumenteerd, zoals die door Duitse soldaten in het huidige Namibië aan het begin van de 20e eeuw. Een krachtig – en helaas uitermate actueel – werk dat een prominente plaats zal innemen in de Wiels-expo.

Deze Reference scroll is een mooi voorbeeld van de experimentele fase waarin Nicodemus zich bevond in Brussel en die hier meer dan in Schotland wordt belicht. Het schilderen verschoof naar de achtergrond en ze ging zich meer focussen op textiel, papier, collages en haar zogenaamde ‘internetting’-werken. Voor die laatste creaties sloot ze persoonlijke objecten en gevonden voorwerpen – van de rommelmarkt in de Marollen – op in een ‘kooi’ of ‘gevangenis’ gemaakt van metaaldraad.

In Brussel was Nicodemus ook erg actief op het gebied van schrijven. Ze schreef een nog niet gepubliceerd boek over haar artistieke zoektocht, ook Black bird getiteld, en was de enige redacteur van het Afrikaanse gedeelte van een invloedrijk internationaal overzichtswerk over de geschiedenis van moderne kunst buiten het Westen. In 2008 zette een doctoraatsopportuniteit haar ertoe aan om België te ruilen voor het Verenigd Koninkrijk. Ondertussen woont ze al vele jaren in Edinburgh, waar ze haar oeuvre blijft uitbreiden.

Nicodemus is recent weer aan het schilderen geslagen, na een droogte van meer dan twintig jaar. In de reeks Lazarus Jacaranda reflecteert ze onder meer op haar gevecht tegen kanker – dat helaas nog steeds gaande is. Haar artistieke activiteiten houden haar op de been, benadrukt ze. “Zonder mijn creatieve werk zou ik hier niet met jou zitten spreken. Kunst is mijn medicijn, het beschermt me tegen wanhoop.”

De overzichtstentoonstelling Black bird van Everlyn Nicodemus is te zien van 25/10/2025 tot 1/2/2026 in Wiels, wiels.org