De kuisheidsgelofte die de Deense cinema een erectie gaf

Het Deense voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie valt samen met de dertigste verjaardag van Dogma 95. Reden genoeg voor Bozar om het even dwaze als revolutionaire filmmanifest van Thomas Vinterberg en Lars von Trier te fêteren.

Dertig jaar geleden mocht Lars von Trier op een symposium in Frankrijk zijn licht laten schijnen over de toekomst van film. De idiot savant van de Deense cinema houdt het kort – “Cinema is rotzooi geworden, wat nu?” –, deelt enkele exemplaren van het Dogma 95-manifest uit en trapt het af.

Het manifest roept regisseurs op om een ‘Gelofte van Kuisheid’ af te leggen en zich voortaan aan tien vormregels te houden. De legende wil dat hij ze met zijn poulain Thomas Vinterberg op drie kwartier uit zijn duim zoog. Drie jaar later, in 1998, dingen ze op het Festival van Cannes allebei naar de Gouden Palm met een spraakmakende film die voldoet aan de regels in hun manifest. Lars von Trier choqueert er met The idiots, het verhaal van een groepje intellectuelen dat een Deens stadje schoffeert door de ‘innerlijke idioot’ in zichzelf los te laten en ernstige fysieke en mentale beperkingen te veinzen. Vinterberg verbijstert met zijn debuutfilm Festen. Een groot feest voor de 60e verjaardag van een steenrijke patriarch ontaardt volledig wanneer hij door zijn oudste zoon wordt beschuldigd van incest en kindermisbruik. De energieke, realistische stijl zorgt mee voor een enorm gevoel van beklemming. Festen slaat in als een bom.

Dogma 95 gaat over de tongen en inspireert wereldwijd regisseurs. Wie zich strikt aan de regels houdt, kan een genummerd Dogma-certificaat verkrijgen. 35 films worden officieel erkend – een groot deel uit Denemarken, maar ook enkele uit Frankrijk, Korea, Argentinië, Italië en Spanje. De Amerikaan Harmony Korine (Spring breakers) tackelt schizofrenie in Julien donkey-boy. Brusselaar Vincent Lannoo filmt in Strass een docent op een Brusselse toneelschool, wiens onderwijsmethode neerkomt op psychologische en fysieke mishandeling.

Te biecht gaan

Na amper tien jaar doekt het collectief rond Vinterberg en Von Trier de beweging weer op. Het eindrapport oogt mager. De eerste Dogma-film was meteen de beste, heel wat opvolgers stellen amper wat voor. Wel gaf het manifest de Deense filmsector een stroomstoot vanjewelste. Een hele generatie die het zou maken, experimenteerde met een Dogma-film. Onder hen Susanne Bier (In a better world, The night manager) en Lone Scherfig (An education).

Het grote struikelblok zijn de te radicale vormregels: “Geef je acteurs géén aanwijzingen. Belicht niet. Voeg nooit muziek of geluidseffecten toe. Draai enkel met een handcamera en op locatie. Durf geen rekwisieten of decorstukken aan te slepen. Blijf ver van alles wat naar moord, actie of genrecinema ruikt. Weersta de drang om een oeuvre te creëren. Geef niet toe aan je persoonlijke smaak. Je bent geen kunstenaar, je naam verschijnt zelfs niet in de credits. Koppel je los van de goede smaak en esthetische overwegingen, en streef de ‘waarheid’ van personages en locaties na.”

Een regisseur doet zichzelf geen cadeau met zoveel beperkingen. Het blijkt ook ingewikkeld om er volledig aan te voldoen. Afwijkingen worden getolereerd als de regisseur zijn of haar zondes opbiecht. Vinterberg zondigde door in Festen een handdoek voor een venster te hangen om het licht aan te passen. Von Trier gebruikte in The idiots een stand-in voor een expliciete seksscène. Harmony Korine bekende dat Chloë Sevigny niet echt zwanger was in Julien donkey-boy. Veelzeggend is dat geen van hen zich ooit nog aan een tweede Dogma-film waagde.

Keet schoppen

Maakt Bozar zich dan belachelijk door uitgebreid terug te blikken op de dertig jaar oude en twintig jaar dode filmbeweging? Allerminst. De impact was groot, het doel vrijwel onmiddellijk bereikt. Dat doel was niet om filmregisseurs te pesten met radicale regels, maar om – nog los van het genereren van enorme aandacht, géén detail – een ingedommelde filmsector wakker te schudden. Een steen in de kikkerpoel te gooien. Te tonen dat het radicaal anders kan. Alles in vraag te stellen. Afstand te nemen van een cinema die verstikt in artificialiteit of gereduceerd is tot entertainment. Te vertrouwen op de brute kracht van het beeld en de kracht van de werkelijkheid. Hollywood de middelvinger te tonen, maar ook alle filmauteurs die zichzelf te fel opdringen en te ernstig nemen.

Dat deed de hele filmwereld deugd. Ook wie de kuisheidsgelofte maar onzin vond, was geprikkeld om na te denken over intenties en over vorm en inhoud. “Dogma was een experiment,” bekende Vinterberg in 2016 in Knack Focus. “We wisten dat het geen eeuwig leven beschoren was. (…) Maar ik blijf trots op wat we hebben gedaan en bereikt. We hebben keet geschopt, we hebben mensen wakker geschud en weer verplicht om over cinema na te denken.”

Op het jongste filmfestival van Cannes lanceerde een groep producenten, filmmakers en beeldende kunstenaars het manifest Dogma 25. Of dat wat wordt, zal moeten blijken. Maar voor een nieuwe injectie artistiek lef, geestdriftige inventiviteit en een nieuwe beeldenstorm die alle regels, formules en geplogenheden radicaal in vraag stelt, is het altijd een goed moment.

Van 10 tot en met 28/9 organiseert Bozar een Close-up: Dogma 95, bozar.be