De olympiërs van de Duitse literatuur

Nu Duitsland over de tongen zal gaan als voorzitter van de Europese Unie, kan het nooit kwaad om uw parate kennis over de Duitse literatuur bij te spijkeren. De Brusselse schrijver Geert van Istendael gidst ons door een paar eeuwen aan Duitse klassiekers.

Geert van Istendael heeft overigens zopas zelf een boek geschreven over Duitsland: Mijn Duitsland. Hij stelt het voor in het voorjaar van 2007. "Mijn Duitsland is een dictionnaire amoureux," vertelt hij. "Ik geef uitleg bij een aantal woorden, van Aachen tot Zalm." Op de vraag waar zijn liefde voor onze oosterburen vandaan komt, moet hij het antwoord enigszins schuldig blijven. "Geen idee. Ik heb er geen speciale herinneringen aan. Toch heb ik altijd een bijzondere interesse gehad voor dat land, zelfs toen die nog regelrecht tegen de gangbare opinie indruiste. Duitsland is natuurlijk een heel mooi land. Zo is de streek tussen Berlijn en de Oostzee onvoorstelbaar poëtisch. Maar langs de andere kant, dat kun je van Frankrijk of Italië ook zeggen."
Duitsland is een land van harde tegenstellingen, zegt Van Istendael. De Duitse literatuur vertoont op dat vlak enige gelijkenissen met hun liefde voor Kerstmis. "De Duitse literatuur heeft zowel Hölderlin als Konsalik voortgebracht. De gevoeligste poëzie en de meest gruwelijke pulp."

Friedrich Hölderlin
Dat brengt ons meteen bij de eerste naam die Van Istendael aansnijdt: de dichter Friedrich Hölderlin. "Dat was allicht het eerste dat ik ooit in het Duits heb gelezen, op wat eenvoudige teksten in de lessen op school na," vertelt hij. "Ik zal een jaar of zeventien geweest zijn, toen mijn vader, die goed Duits kende, me een boekje van Hölderlin gaf. Dat boek heeft me nooit meer losgelaten. De helft begreep ik niet. Dat Duits dateert van rond 1800 natuurlijk. En tja, Hölderlin is gek geworden, die heeft zichzelf de laatste dertig jaar van zijn leven in een toren opgesloten. Nu begrijp ik wel alle woorden en zinnen. Maar dat inzicht verheldert het mysterie van zijn poëzie niet helemaal. Hij is een literator van het niveau van Shakespeare of Dante."

Johann Wolfgang von Goethe
"Een icoon. Een van de Europese olympiërs. Wie kent er niet Die Leiden des jungen Werthers? Een heel gezwollen en romantisch verhaal, dat wel. Maar Goethe was zeker geen kneus. Die roman is zeer goed gemaakt. Bovendien is hij niet te dik, dus wellicht een aangename kennismaking met de Duitse litera-
tuur.
"Ook Faust, een toneelstuk over een geniaal geleerde die een pact sluit met de Duivel, Mephisto, en ten onder gaat aan zijn ambitie, is de moeite waard. Dat werk bevat flarden van de allergrootste poëzie. Maar als het even kan, moet je het opgevoerd zien. En nu ga ik even een open deur intrappen, maar Faust kan je ook zien als een metafoor voor Duitsland zelf. Ook dat land is in de Tweede Wereldoorlog ten onder gegaan aan zijn eigen hooghartigheid."

Heinrich Heine
"Nog een romantisch dichter, uit de eerste helft van de 19de eeuw, misschien wel dé romantische dichter. In Deutschland, ein Wintermärchen schetst hij de toekomst van Duitsland zoals hij die ziet, profetisch, maar ook met heel veel ironie. Met Heine kun je vaak lachen. Hij is in Duitsland altijd een erg omstreden schrijver geweest. Hij was joods, maar heeft zich laten dopen. Hij is uiteindelijk naar Parijs vertrokken in ballingschap. Vreemd genoeg blijft hij tot vandaag omstreden."

Theodor Fontane
"Fontane was de Pruisische romancier bij uitstek. In Effi Briest beschrijft hij het mislukte huwelijk van een jonge vrouw met een Pruisisch ambtenaar. Irrungen Wirrungen gaat over de liefde tussen een eenvoudig meisje en een edelman. Die werken zijn zo mooi geschreven! Fontane is overigens een van de lievelingen van Günter Grass."

Gottfried Benn
"Die man heeft in 1912 de hele poëzie overhoop gekegeld. Hij was dokter en in Morgue und andere Gedichte brengt hij gedichten over het dodenhuis."

Alfred Döblin
"Zijn bekendste werk is Berlin Alexanderplatz. Het boek handelt over een dief die zijn weg probeert te zoeken in de chaotische stad Berlijn. Dat verhaal werd verfilmd overigens."

Bertolt Brecht
"Brecht schreef theater en gedichten. Hij kon zowel heel ironisch als heel poëtisch uit de hoek komen. Zo kon hij bijvoorbeeld op ongelooflijk tere wijze schrijven over de onstandvastigheid van de liefde.
"Tegelijk is hij erg omstreden. Hij heeft ook vreselijke dingen gemaakt, zoals zijn ode aan Stalin. Maar dan moet je verder kunnen kijken dan het cliché over hem. Inhoudelijk is het vreselijk, maar het is wel goed geschreven. Zijn werk was erg divers. Hij schreef ook nog filosofische gedichten en miserabilistische stukken, zoals Mutter Courage, en pornografie van de zware soort. Reken daarbij zijn levensloop als harde communist en rokkenjager en je weet waarom hij zoveel weerstand oproept."

Franz Kafka
"Kafka heb ik ontdekt toen ik 16 was, met Der Prozess. Ik snapte er natuurlijk niet veel van. Maar wat ik wel begreep, was die onvatbare schuld tegenover een autoriteit. Dat was namelijk mijn opvatting over het katholicisme. Je bent schuldig, punt. En je zult daar zwaar voor gestraft worden. De bovenmenselijke kaalheid van het Duits van Kafka ben ik pas later beginnen te bewonderen. Later heb ik vernomen dat hij uit zijn werk voorlas aan zijn vrienden, en dat die allemaal plat lagen van het lachen. Dat is ook een aspect van zijn werk dat ik pas later heb begrepen.
"Kafka schreef misschien wel in het Duits, maar hij was wel een Jood uit Praag. Als je naar zijn graf gaat kijken, dat opschrift staat in het Tsjechisch. Een echt Duits auteur mag je hem dus niet noemen."

Günter Grass
"Nog zo'n omstreden schrijver. Eigenlijk komt Günter Grass uit wat nu Polen is, maar hij schrijft in het Duits. Zijn geboortestad Gdansk valt niet weg te denken uit zijn werk. Hij is eraan verknocht en beschrijft ze overal. Zijn literaire leven is ondenkbaar zonder Gdansk. Toen hij er opgroeide sprak men er Duits.
"De laatste tijd ligt hij alweer onder vuur omdat hij heeft bekend als tiener lid te zijn geweest van de SS. Ik vind het vreemd dat hij daar zo laat nog mee naar buiten komt. Velen interpreteren dat als een manier om de verkoop van zijn nieuwe boek te stimuleren. Maar je zou denken dat Grass dat niet meer nodig heeft.
"Die Blechtrommel is natuurlijk veruit zijn bekendste werk. Een van de grote klassiekers. Maar ook Das Treffen in Telgte is naar mijn mening een meesterwerk. Het etaleert kristalhelder Duits, prachtig geschreven."

Emine Sevgi Özdamar
"In Duitsland is een hele reeks jonge, Turkse schrijvers aan de slag. Ze maken van alles: van toneel tot crimi's. Een van die getalenteerde auteurs is Özdamar. Ze leerde pas Duits toen ze 18 was. Haar werk wordt gekenmerkt door een manier van vertellen die nog nooit vertoond is in Duitsland: ze brengt een oriëntaalse manier van vertellen. Maar haar toon weegt zeker niet zwaar. Ze beschrijft een vrolijke islam. Een van haar beste werken torst de lange titel Das Leben ist eine Karawanserei, hat zwei Türen, aus einer kam ich rein, aus der anderen ging ich raus."

Ingo Schulze en Thomas Brussig
"Nog een fenomeen in de hedendaagse Duitse literatuur is dat jonge gasten uit het oosten, de vroegere DDR, de hele overgang na de val van de Berlijnse Muur beschrijven. Zo kregen ze daar opeens te maken met werkloosheid, iets dat vroeger nauwelijks bestond. Een van die auteurs is Ingo Schulze. In Simple Storys - de schrijffout is opzettelijk - brengt hij 29 kortverhalen die nauw met elkaar verweven zijn. Ook Thomas Brussig snijdt hetzelfde thema aan. In Helden wie wir laat een krankzinnige kerel de Berlijnse muur vallen."

Elfriede Jelinek
"We kunnen besluiten bij de laatste Duitstalige nobelprijswinnaar. Elfriede Jelinek is een natuurverschijnsel. Een bruisende vulkaan en die woede barst los in de taal. Menslief... Zij kent haar gelijke niet. Nochthans is dat iets wat je op het eerste gezicht niet zou verwachten in het burgerlijke Oostenrijk. Ze zet zich heftig af tegen het zelfgenoegzame land dat zijn aandeel in de Tweede Wereldoorlog van zich afschuift."
Jelineks bekendste romans zijn Die Liebhaberinnen, Die Klavierspielerin en Lust.

:: Het boek 'Mijn Duitsland' van Geert van Istendael verschijnt in april van dit jaar.