Nieuw boekje en rondleiding over patroonheilige Brussel

Al sinds mensenheugenis is aartsengel Michaël de beschermheilige van Brussel. Sint-Michiel prijkt dan ook op tientallen plaatsen in de stad, van portalen, glasramen en gewelven tot gevels en schilderijen. Historicus Jean-Luc Petit ging in zijn boekje Sint-Michiel de Brusselaar op zoek naar de sporen van de patroonheilige in de stad.

H et nieuwste boekje in de reeks van het Archief van de Stad Brussel is volledig gewijd aan Sint-Michiel, de patroonheilige van Brussel. De auteur, historicus Jean-Luc Petit, schetst de Brusselse historie van de aartsengel, die sinds de dertiende eeuw op het stadszegel van Brussel stond en later ook het wapenschild en de vlag sierde.

Michaël, zoals zijn oorspronkelijke naam in het Hebreeuws luidt, betekent iets als 'wie is als god'. Als symbolische heilige heeft hij, in tegenstelling tot vele andere heiligen, nooit echt bestaan. Hij wordt gezien als de rechterhand van God, een soort tussenpersoon, die de zieltjes van de overledenen weegt om de uitverkorenen naar het paradijs te leiden. Maar het bekendst is hij geworden met zijn strijd tegen het kwaad - volgens de Bijbel zou hij het goddelijke leger hebben aangevoerd tegen de rebelse engelen van Lucifer. Hij wordt ook nu nog afgebeeld terwijl hij de duivel overwint. Hij staat bij uitbreiding ook symbool voor de innerlijke strijd van de mens tegen het kwaad.

Michiel en Goedele
Al sinds de achtste eeuw wordt de aartsengel Michaël in onze streken vereerd. Er werd in die periode een klein bedehuis opgetrokken op een heuveltje naast de Zenne, langs de oude Romeinse heerweg Beieren-Keulen. Later werd dat huisje vervangen door een parochiekerk.
Toen in de tiende eeuw Brussel ontstond, werd Sint-Michiel bijna automatisch de patroonheilige van het dorpje. In de elfde eeuw werd de kerk een collegiale kerk en kreeg Sint-Michiel concurrentie van Sint-Goedele, een vrouw uit de zevende eeuw die moedig had standgehouden tegen de duivel, en wier relieken in een schrijn bewaard werden. Zo'n heilige van vlees en bloed lag natuurlijk beter in de markt bij de Brusselaars dan de symbolische Sint-Michiel. De kerk droeg oorspronkelijk dan ook alleen haar naam. Beide heiligen raakten op die manier nauw met elkaar verbonden, en elk jaar op 29 september, de naamdag van Mi­chaël, stapte de figuur van Sint-Goedele mee in de optocht.

De cultus van Sint-Michiel en Sint-Goedele ruimde uiteindelijk plaats voor de verering van het Heilig Sacrament van Mirakel, die tot in de twintigste eeuw bestond. Sint-Goedele bleef intussen een lokale heilige, maar Sint-Michiel bleef maar aan prestige winnen, waardoor de kathedraal in 1979 uiteindelijk toch aan beide heiligen werd opgedragen.
Sint-Michiel verscheen ook op de groen-rode vlag van Brussel, die in de tweede helft van de negentiende eeuw werd gekozen. De gele Sint-Michiel werd er wel pas in 1981 aan toegevoegd, naar het ontwerp van het embleem dat in 1979 werd gemaakt voor de viering van de duizendste verjaardag van de stad.

Afbeeldingen
In de loop der tijden werd Sint-Michiel op talloze plekken in de stad afgebeeld. Vandaag zijn veel van die beelden, schilderingen en reliëfwerken verdwenen, maar toch blijven er nog enkele tientallen over. Ze sieren stadseigendommen, kerken, openbare en privégebouwen, pleinen en monumenten. In de kathedraal zelf zijn uiteraard nog verschillende afbeeldingen te vinden, onder meer in het hoofdportaal, de sacristie, de glasramen en het transept (de dwarsbeuk van een kruisvormige kerk). De kerkschat bevat ook een waardevol zeventiende-eeuws beeld uit verguld hout. Maar er is nog een andere Brusselse kerk aan Sint-Michiel gewijd: de kerk in de Priemstraat, die nu deel uitmaakt van het bekende Sint-Jan Berchmanscollege. Aan de hoofdingang van de school, die overigens tot 1921 de naam Sint-Michiel droeg, staat de heilige ook nog eens groot in de koepel afgebeeld. De naam Sint-Michiel werd indertijd door de jezuïeten gekozen als eerbetoon aan hun broeders die in de zeventiende eeuw de kerk op de Grote Zavel aan die heilige hadden opgedragen. Deze kerk werd in de negentiende eeuw vernield, maar de kerk die in haar plaats kwam, bevat nog steeds enkele afbeeldingen van Sint-Michiel. De jezuïeten bouwden ook in Etterbeek, dicht bij de Tervurenlaan, een college dat ze opdroegen aan Sint-Michiel. Ook de kerk van Sint-Jacob-op-de-Koudenberg, aan het Koningsplein, toont Sint-Michiel nog in gevecht met een groene draak in een van haar glasramen.

Alomtegenwoordig
Het bekendste beeld van Sint-Michiel is zonder twijfel het gulden beeld op de toren van het Stadhuis. Het beeld is bijna vijf meter groot en staat bijna honderd meter hoog, zodat het van overal in de stad te zien is. Het beeld dat er vandaag staat, is een kopie van het oorspronkelijke beeld. Het origineel werd in 1455 op de toren geplaatst, maar was te verweerd en wordt sinds 1996 tentoongesteld in een zaal in de toren. Sint-Michiel wordt ook her en der in het Stadhuis afgebeeld, en op een reeks gebouwen die eigendom zijn van de Stad. Administratieve gebouwen bijvoorbeeld, maar ook het Klein Kasteeltje, de brandweerkazerne op het Vossenplein, de Beurs, de Sint-Gorikshallen, het Koninklijk Pakhuis van Thurn & Taxis, de Muntschouwburg en allerhande schoolgebouwen. In de tweede helft van de negentiende eeuw werd de aanwezigheid van Sint-Michiel op gebouwen nog gefinancierd door de Stad, maar die traditie verwaterde, waardoor er op de meeste gebouwen na 1900 geen Sint-Michiel meer te bespeuren viel. Een van de uitzonderingen is het Centraal Station - daar staat hij nog afgebeeld op een reusachtig fresco in de hal, en zijn er ook koperen elementjes met zijn beeltenis in de vloer verwerkt. Ook in enkele horecazaken en winkels is de patroonheilige nog aanwezig, zoals in de Aux Armes de Bruxelles, Café Cirio en patisserie Wittamer.

De heilige speelde vroeger een rol in heel wat reclameboodschappen. Hij werd zelfs het boegbeeld van de brouwerij Sint-Michiel, die zich in 1840 in de Fabriekstraat vestigde. Later veranderde de naam in Vandenheuvel en trok de brouwerij naar Molenbeek. Ook sigarettenfabrikant Saint-Michel vestigde zich aanvankelijk in het hartje van de stad, om later ook richting Molenbeek te trekken, waar de fabrikant pas in 1990 de deuren sloot. Nu nog steeds prijkt op de gevel van het vroegere pakhuis in de Picardstraat een reuzegrote afbeelding van Sint-Michiel. Tegenwoordig lijkt de commerciële waarde van de patroonheilige niet meer zo groot, hoewel hij op de onderhemdjes van Le Fabuleux Marcel de Bruxelles heropleeft.

:: Ter gelegenheid van het verschijnen van het boekje Sint-Michiel de Brusselaar organiseert de educatieve dienst van de Musea van de Stad Brussel op zaterdag 7 juni een speciale rondleiding in het Broodhuis, waarbij dieper wordt ingegaan op de geschiedenis van de patroonheilige. De Nederlandstalige rondleiding begint om 15.45 uur in het Broodhuis op de Grote Markt. Meer info op 02-279.43.71

:: Het boekje is voor 8 euro te koopr bij het Archief van de Stad Brussel (huidevetterstraat 65, 02-279.53.20) en boekhandel Passa Porta (Dansaertstraat 46, 02-502.94.60)