In het spoor van de blauwe zak: 'Verpakkingsafval uit hoogbouw blijft een probleem'

U sorteert thuis ijverig? Dan vraagt u zich wellicht af wat er gebeurt met al dat verpakkingsafval. BRUZZ bezocht de hypermoderne sorteerinstallatie in de Gentse havenzone, die jaarlijks 2.500 vrachtwagens uit Brussel ontvangt. Het afval wordt er op ingenieuze wijze gesorteerd, maar het systeem roept ook vragen op. “Dit is een monster dat je moet blijven voeden.”

Overweldigend, behoorlijk luid en met een licht geurtje. Dat zijn de eerste indrukken als BRUZZ de sorteerinstallatie van PreZero binnenstapt, die voor het eerst haar deuren opent voor de pers. In een uit de kluiten gewassen fabriekshal bewegen tientallen transportbanden in alle mogelijke richtingen, een beetje zoals een achtbaan op de kermis, maar dan zonder het gejoel.

De banden – vijf kilometer in totaal – brengen de inhoud van de blauwe zakken naar een wonderlijke waaier aan technologieën die het afval sorteren. Kostprijs van de hele installatie in Evergem, waarvan er slechts zes zijn in het land: 46 miljoen euro.

De hal met de transportbanden is de tweede etappe in het bezoek aan de sorteerfabriek, onder leiding van preventieadviseur Kevin Braems van PreZero. Stap één toonde de aankomsthal, waar de hele dag vrachtwagens af- en aanrijden om hun blauwe zakken te deponeren. “We krijgen 350 ton per dag à rato van 7 ton per vrachtwagen binnen, verpakkingsmateriaal is nu eenmaal licht en volumineus,” vertelt Braems. Zowat een vijfde van het afval komt uit Brussel.

Dat verpakkingsafval zo licht is, verklaart meteen waarom er jaarlijks circa 2.500 vrachtwagenritten nodig zijn om de Brusselse blauwe zak tot in de Gentse kanaalzone te krijgen. “We testen momenteel of het via het water kan, maar dat is niet zo eenvoudig te organiseren,” vertelt Valerie Bruyninckx, communicatiemanager bij Fost Plus. die het bezoek bijwoont. “Je wil bijvoorbeeld niet dat afval in het water belandt.”

Fost Plus is een vzw die door de verpakkingsindustrie is opgericht om de ophaling, sortering en verkoop van verpakkingen te organiseren. Producenten van verpakkingen blijven immers verantwoordelijk voor het leven van hun verpakkingen na de verkoop.

Meergangenmenu voor afval

Terug naar de vers geleverde zakken. In de aankomsthal brengt een bulldozer die naar een machine die de zakken openrijt. Via een transportband vertrekt de inhoud vervolgens naar de eigenlijke sorteerhal. Daar begint een hoogtechnologisch meergangenmenu, dat het afval tot zestien verschillende fracties sorteert.

In grote lijnen gaat dat als volgt: in eerste instantie scheidt een grote trommelzeef – denk aan een reuzenwastrommel – het afval op grootte. Vervolgens passeert de afvalstroom langs een enorme stofzuiger die de lichtste onderdelen zoals folies en zakken opzuigt. Bij een derde tussenstation treedt dan weer een grote elektromagneet in werking, die het staal van onder meer conservenblikken isoleert.

In de hele sorteerketen zitten verschillende optische scheiders die via infraroodtechnologie items herkennen. Een drankkarton gespot? Dan blaast de installatie die via perslucht uit de verpakkingsstroom. Aluminium? Daarvoor is er nog een andere technologie: een zogenaamde wervelstroomscheider pikt er onder meer drankblikjes uit door een magnetisch veld te creëren rond het object.

Beetje bij beetje blijven zo enkel nog harde plastics over, die in verschillende materiaalsoorten en ten slotte ook kleuren worden gesorteerd. “Hoe specifieker je polyethyleentereftalaat (pet) van petflessen sorteert, hoe meer die restfractie waard is,” legt Braems uit. “Dus scheiden we kleur­loze, blauwe, gekleurde én ondoorzichtige petflessen van elkaar. Op die manier kunnen recyclagebedrijven die tot nieuwe flessen verwerken.”

Modern Times

Hoe hoogtechnologisch de sorteerhal ook is, zonder mensenhanden lukt het niet. Helemaal aan het einde van de keten is er een apart gebouwtje onderaan de sorteerhal. Aan zestien verschillende sorteerbanden staan er evenveel arbeiders, meestal met migratieachtergrond. Vliegensvlug proberen ze de laatste onzuiverheden uit de stroom te vissen. Eén vrouw doet dat met een cool alsof ze aan de kassa van de supermarkt staat. Haar mannelijke collega die de petschaaltjes moet bewaken, lijkt dan weer weggelopen uit Modern Times, waarin Charlie Chaplin worstelt met een te snelle transportband.

Stilstaan doet de band hier nooit echt: de hele sorteerinstallatie in Evergem draait de klok rond in drie ploegen, waardoor er dagelijks een vijftigtal manuele sorteerders aan de slag zijn.

Wat na het sorteren? De verschillende materiaalfracties – zuiverheid minstens 95 procent – worden tot balen geperst en verkocht aan recyclagebedrijven die er nieuwe producten uit maken. “Voor ongeveer de helft van de fracties krijgen we geld,” legt Mik Van Gaever, chief operations officer (COO) bij Fost Plus uit. “Denk aan metalen of op kleur gesorteerde pet voor flessen. Bij de andere helft van de materialen betalen we recyclagebedrijven om ze te verwerken. Vooral de nieuwe fracties, die erbij zijn gekomen sinds de uitbreiding van de blauwe zak, kosten ons geld.”

Eén van de zestien fracties, goed voor een forse 21 procent van het totaal, bestaat trouwens uit residu, dat nog eens nagesorteerd wordt en deels naar de verbrandingsoven gaat. Twee derde daarvan zijn sorteerfouten van de burger, de rest zijn andere zogenaamde 'procesverliezen'.

Hoe zorgvuldig het afval ook gesorteerd is in Evergem, de recyclagebedrijven die het ophalen, gebruiken het materiaal niet allemaal. In een Pano-reportage van 2019 getuigde een Franse recycleur die Belgische verpakkingen verwerkt hoe het rendement van zijn fabriek bij 68 procent ligt. BRUZZ ging op zoek naar een representatief en actueel cijfer van het residu van plastic­afval bij recyclagebedrijven, maar dat blijkt moeilijk. Zowel de recyclagefederatie Denuo als Fost Plus en de Interregionale verpakkingscommissie moeten het antwoord schuldig blijven.

Wie plasticafval zegt, denkt wellicht aan beelden van plastic soup in de oceaan of vervuilende stortplaatsen in verre landen. Fost Plus maakt zich sterk dat die scenario's alvast niet gelden voor het afval uit de blauwe zak. “78 procent van die gesorteerde restfracties gaat naar Belgische recyclagebedrijven, de rest vooral naar Nederland, Frankrijk en Duitsland,” zegt operationeel directeur Mik Van Gaever. “Wij controleren zelf of die bedrijven de materialen wel echt recycleren. Bovendien bouwen we zelf nieuwe recyclagefabrieken in België, zo kunnen we de export naar het buitenland nog kleiner maken.”

Downcycling

Wat doen recyclagebedrijven met het gesorteerde verpakkingsafval? Dat verschilt erg van de grondstof. Bij de waardevolle metalen en petfracties ligt het antwoord voor de hand. Blikjes worden opnieuw blikjes. Doorzichtige plastic flessen vormen de basis voor nieuwe drankflessen. In 2023 bestond gemiddeld 41 procent van elke petfles die in België geproduceerd werd uit gerecycleerd polyethyleentereftalaat. Het betekent dat nieuwe virgin plastic nog steeds ruim de helft van die flessen uitmaakten.

Bij ondoorzichtig HDPE-plastic van bijvoorbeeld melkflessen lukt een nieuw leven als drankfles niet meer, maar wenkt een toekomst als afvoergoot of non-foodverpakking. Nog moeilijker liggen de zaken bij fracties als gemengde folies. “Dan moet je eerder aan dikwandige toepassingen denken, zoals verkeerspalen of tuinafboordingen,” legt Van Gaever uit. Heel wat plastic belandt op die manier in een cyclus van downcycling, naar steeds minder kwalitatieve toepassingen.

Is het hele systeem met de blauwe zak duurzaam? Voor Fost Plus en de verpakkingsindustrie wel. Toch werpt het bezoek aan de sorteerinstallatie ook vragen op. Zo belandt lang niet alle verpakkingsafval in de blauwe zak. België mag dan wel als sorteerkampioen gelden in Europa, de laatste officiële cijfers van de Interregionale verpakkingscommissie tonen dat slechts 54 procent van ons verpakkingsplastic ook gerecycleerd wordt, een cijfer dat weliswaar in stijgende lijn gaat. Bijna de helft van het plasticafval wordt dus niet gerecycleerd. Dat aandeel bevat ook plastic van bedrijven, dat niet via de blauwe zak passeert.

Brusselse cijfers verspreidt de commissie niet, maar het aandeel zal er lager liggen. Want terwijl de gemiddelde Vlaming 25 kg plastic in de blauwe zak stopt, is dat in Brussel slechts 18 kg per inwoner. Heel wat Brusselaars sorteren immers niet of slecht, waardoor veel verpakkingen naar de verbrandingsoven gaan, via de witte zak of de container van een appartementsgebouw. “Hoogbouw is een pijnpunt, mensen voelen er niet dezelfde sociale controle als bij de blauwe zak,” zegt Van Gaever.

Het hongerige monster

Een fundamentelere kritiek luidt dat we door het systeem met de blauwe zak de prioriteiten omdraaien. “Preventie van afval en hergebruik zouden voorop moeten staan,” vindt Chloé Schwizgebel van de Fair Resource Foundation, die ijvert voor een duurzamere omgang met grondstoffen.

“Die hele afvalcyclus met de blauwe zak is net afhankelijk van een voortdurende stroom aan plastic, die groot genoeg moet blijven om de investeringen in dure sorteerinstallaties te laten renderen. We hebben een hele economie gebouwd die eenmalig gebruik van verpakkingen in stand houdt. Vergelijk het met een monster dat je voortdurend moet voeden. Ook het totale volume aan verpakkingsafval blijft nog stijgen.”

Schwizgebel verwijst naar de laatste Eurostatcijfers die een stijging van de hoeveelheid verpakkingsafval (inclusief industrie-afval) per bewoner aangeven tussen 2014 en 2022, met een stagnering tijdens de laatste jaren. Fost Plus wijst erop dat de totale hoeveelheid eenmalig verpakkingsafval voor huishoudens de voorbije jaren wel degelijk daalt in ons land.

Voor Schwizgebel moet België net meer inzetten op bulkverkoop en hergebruik. “Alleen gaat het nieuwe federale regeer­akkoord niet in die richting. Daarin staat dat de taksen op eenmalige verpakkingen minder hoog moeten worden als producten duurder zijn dan in het buitenland, terwijl die op herbruikbare verpakkingen wordt afgeschaft. Maar als de taks op eenmalige verpakkingen te goedkoop wordt riskeren we nog méér verpakkingsafval te produceren dan we nu al doen.”

De experte wijst erop dat het economische model rond de blauwe zak onder druk staat. “Er is steeds meer goedkoop nieuw plastic beschikbaar uit het buitenland, waardoor recycleren vaak duurder is dan nieuw plastic kopen.”

Bedorven bulk

Dat de marktomstandigheden de voorbije jaren bepaald niet makkelijker werden, geeft Mik Van Gaever van Fost Plus grif toe. “Nogal wat recyclagebedrijven in Europa gaan daardoor failliet, maar die problemen gelden toch vooral voor de mindere kwaliteiten van plastic. Voor pet krijgen we nog steeds een goede prijs.” De COO wijst erop dat er nieuwe Europese regels aankomen, die bedrijven zullen verplichten tot hogere recyclagepercentages in hun verpakkingen (35 procent in 2030 en 65 procent in 2040). Die maatregel moet het gebruik van nieuw plastic terugdringen.

Het klopt niet dat Fost Plus geen aandacht heeft voor preventie en hergebruik, zegt Van Gaever. “Onze nieuwe erkenning door de overheid bepaalt dat die twee prioriteiten zijn. Daarnaast legt Europa ons 5 procent minder verpakkingsafval op tegen 2030 (en 15 procent tegen 2040, red.). Zelf zijn we trouwens begonnen met een proefproject met herbruikbare champignonbakjes.” Toch ziet Van Gaever ons niet snel op grote schaal overschakelen op bulk. “Dat klinkt misschien goed, maar je zit dan al snel met veel meer voedsel­afval dat bederft.”

Dat de investeringen in sorteren en recyclage aanzienlijk zijn, de COO van Fost Plus spreekt het niet tegen. “Maar hoogtechnologische installaties als die in Evergem zijn de enige manier om goed te recycleren. We moeten daar realistisch in zijn. Over vijf jaar zullen er niet plots 20 procent minder verpakkingen in omloop zijn.”

Aanvullingen: het residu uit de sorteerinstallatie krijgt ook nog een nasortering, om een deel ervan toch nog te recycleren.
Fost Plus meldt ook dat het totale gewicht aan eenmalig verpakkingsafval de voorbije jaren daalt, toch wat betreft de huishoudens. De tekst is in die zin aangevuld.