Abortuspionier Anne Verougstraete: 'Het recht op abortus zal altijd ter discussie staan'

Nu het debat rond zwangerschapsafbreking weer op volle toeren draait, waarschuwt Anne Verougstraete, een van de pioniers onder de Brusselse abortusartsen, voor nieuwe tendensen die het verworven recht onderuit kunnen halen. “Kijk naar Amerika: daar sterven momenteel vrouwen omdat ze geen legale abortus kunnen krijgen.”

Plaats van afspraak? De studentencafetaria van de VUB, op de Campus Etterbeek. Naarmate het middaguur nadert, neemt het lawaai toe, maar daar heeft Anne Verougstraete geen last van: ze verheft haar stem steeds luider om haar punt duidelijk te maken. Een beetje zoals ze haar hele leven al doet als het om abortus gaat. Waar rumoerige stemmen zoals pro-lifers het debat tegenwoordig bepalen, daar gaat Verougstraete, een vrouw in de zeventig, al sinds de jaren zeventig fors tegenin. “Je mag nooit op je lauweren blijven rusten. Nooit.”

Haar strijdvaardigheid begon tijdens haar studies geneeskunde, toen ze in contact kwam met meerdere boegbeelden van de strijd voor abortuslegalisering. Zo studeerde ze een jaar gynaecologie bij Willy Peers, de arts uit Namen die in de cel gezeten heeft voor uitgevoerde abortussen. Ze studeerde voort aan de VUB met Jean-Jacques Amy als diensthoofd, een arts die al sinds de jaren zestig overtuigd was van het recht op abortus en er meermaals voor vervolgd werd.

Nadat ze was afgestudeerd in 1984, startte ze deeltijds bij het César de Paepe-ziekenhuis en deeltijds bij Sjerp – nu VUB-Dilemma – het abortuscentrum van de VUB. Bij Dilemma ging ze nooit meer weg: ook nu ze op pensioen is, werkt ze er nog altijd één dag per week. Na al die jaren is ze niet minder gedreven geworden. “Ik ben begonnen met mijn specialisatie gynaecologie in 1979. Vanaf dag één besliste ik vanuit feministische overtuiging om met een deel van mijn tijd ongeplande en ongewenste zwangerschappen op te vangen en abortussen uit te voeren. Vrouwen hebben toch het recht om te beslissen of en hoeveel kinderen zij willen?”

Over hoeveel ingrepen gaat het dan? De nieuwste cijfers van het aantal zwangerschapsafbrekingen in België, verzameld door de Nationale Evaluatiecommissie Zwangerschapsafbreking (NEZ), wijzen op een lichte stijging de laatste jaren: van 18.574 in 2022 naar 19.686 in 2023. Rekening houdend met de bevolkingsdichtheid en het aantal vrouwen op vruchtbare leeftijd gebeurden de meeste in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, Henegouwen en Namen. Tel daar de laattijdige aangiften bij en het aantal Belgische vrouwen dat naar Nederland moest voor een abortus na twaalf weken, en de teller staat op 20.023.

Dat lijken er heel wat, maar de laatste vijftien jaar schommelde het aantal telkens tussen de 18.000 en 20.000, afgezien van een kleine daling tijdens de coronajaren. Ook verder in het verleden toonden de cijfers al een soortgelijke trend. “Mensen schrikken altijd van het aantal, maar in feite zijn die cijfers al bijna vijftig jaar ongeveer hetzelfde,” zegt Verougstraete. “Toen abortus nog illegaal was, werden artsen en gynaecologen al bevraagd naar het aantal zwangerschapsafbrekingen dat ze uitvoerden.

Dat waren er toen 16.000 in totaal, exclusief onderrapportering.” Abortussen zullen in de praktijk dus altijd voorkomen, of ze nu gelegaliseerd zijn of niet.
En toch, die toename van het aantal abortussen in de laatste jaren zou voor een deel te maken kunnen hebben met het feit dat vrouwen minder hormonen willen slikken en apps gebruiken om hun vruchtbare periode te meten. Dat is niet altijd zonder risico, weet Verougstraete. “De meeste apps zijn goed om net wél zwanger te worden. Ze mogen dan wel aangeven wanneer je het meest vruchtbaar bent, ze houden dikwijls geen rekening met het feit dat je eisprong een paar dagen kan schuiven, waardoor ze vaak foute info geven.”

Geheime codes

De Brusselse ziekenhuizen waaraan Verougstraete verbonden was, hebben een grote rol gespeeld in abortushulpverlening – in de illegaliteit en erna. “In Gent konden vrouwen hun zwangerschap laten afbreken in één abortuscentrum, maar niet in ziekenhuizen. Dat kon wel in Luik en in ziekenhuizen van ULB- en VUB-signatuur. Het ziekenhuis met de VUB-stempel was het enige Vlaamse ziekenhuis dat dat destijds deed, professor Amy stond daar helemaal alleen in. Zodra ik begon te werken bij VUB-Dilemma nam ik de vrouwen mee naar het César de Paepe-­ziekenhuis. Daar was ik verantwoordelijk voor de verloskamer en kon ik abortussen uitvoeren terwijl ik van wacht was.”

In die tijd draaiden de eerste protesten voor de legalisering van abortus op volle toeren, maar er was een reële kans op vervolging – zowel voor de hulpverleners die ze uitvoerden als voor de vrouwen die ze ondergingen. “Het was geweten dat we het deden, maar om de vrouwen te beschermen, gebruikten we geheime tekens in de patiëntendossiers. 1-0 betekende een abortus van het eerste trimester, 0-1 was er een van het tweede trimester,” zegt ze, terwijl ze de codes op de bladen van de nieuwe cijfers schrijft.

Hoeveel van die codes heeft ze opgeschreven? “Veel,” zegt ze. “Om ze te verstoppen, brachten we al die papieren naar een kluis in de bank.” Of ze nooit gevreesd heeft voor haar veiligheid? “Zelf ben ik door de mazen van het net geglipt, maar ik heb nooit overwogen om ermee te stoppen.”

Ze benadrukt dat de VUB en ULB de abortushulpverlening altijd gesteund hebben en de juridische kosten dekten bij processen. Vanaf de legalisering mochten afbrekingen plaatsvinden in VUB-lokalen buiten het ziekenhuis, en ook nu blijft de VUB de enige universiteit met een eigen abortuscentrum aan Nederlandstalige zijde.

Intussen staat elke universiteit in België achter het recht op abortus en achter de verlenging van de termijn. Toen er op vraag van de Vivaldi-regering een wetenschappelijk comité werd aangesteld om de abortuswet te evalueren, stuurde elke universiteit een afgevaardigde. Ze bereikten een consensus in 2023: de termijn moest verlengen en de ‘betuttelende’ wachttijd moest worden opgeschort.

Kortere wachttijd

Uit de cijfers blijkt dat de overgrote meerderheid haar zwangerschap op gemiddeld vijf à zes weken na de conceptie laat afbreken. Waarom is het dan zo belangrijk dat de termijn verlengt en de wachttijd opschort? “Vrouwen zijn er inderdaad steeds vroeger bij,” zegt Verougstraete. “Tegenwoordig zijn zwangerschapstesten zeer accuraat. Ze kunnen al positief testen zodra er een beetje zwangerschapshormoon vrijkomt, nog vóór de maandstonden uitblijven. Elke werkdag zie ik vrouwen waarbij de zwangerschap nog niet te zien valt op een echografie.”

“Die uitbreiding vragen we omdat een klein aantal vrouwen niet op tijd is, omdat ze geen symptomen hebben, nog bloedverlies hebben … Van de 20.000 vrouwen zijn dat er slechts een paar honderd, maar de meerderheid van hen zit in een precaire sociale situatie. Zij moeten naar Nederland trekken, waar ze tot twintig weken na de conceptie een abortus kunnen krijgen, maar waarvoor ze wel meer dan duizend euro moeten betalen (in België is dat met terugbetaling 5 euro, red.). Moeten we nu echt onze psychosociale problemen door Nederland laten oplossen?”

De experten ijverden er ook voor om de wachttijd op te schorten. “Vrouwen hebben dikwijls al zeer goed nagedacht voor ze bij ons komen. Hen dan nog een wettelijke wachttijd opleggen, is niet oké,” zegt ze fors. “Voor geen enkele andere ingreep bestaat dat. Waarom bij een abortus wel? Laat het over aan de arts en de vrouw in kwestie om te beslissen hoeveel wachttijd ze nodig heeft. Trouwens: als een vrouw vandaag komt met die vraag, breken we die zwangerschap niet op dezelfde dag af. Dat is praktisch gezien niet eens mogelijk.”

Minder progressief

Toch zijn beide aanbevelingen nog niet ingewilligd. “Het heeft al meermaals op de planning gestaan,” zegt Verougstraete, “maar sinds de wet van 2018 is er niets meer veranderd. Niet alleen in de termijn en de wachttijd, maar we mogen vrouwen in abortuscentra niet behandelen onder sedatie. Al veertig jaar slaagt CD&V erin – nu als de kleinste partij – om elke vooruitgang te blokkeren. De N-VA is de laatste jaren eveneens minder progressief geworden op dat vlak.”
Ook het nieuwe regeerakkoord handelt het onderwerp zwangerschapsonderbrekingen snel af: “We zetten het maatschappelijke debat rond de vrijwillige zwangerschapsafbreking verder op basis van het rapport van het expertencomité. Na consensus tussen de meerderheidspartijen passen wij de huidige abortuswetgeving aan,” staat er.

Extreemrechts

De politiek laat op zich wachten, maar intussen staat met de opkomst van extreemrechts abortus op de helling, zegt Verougstraete. “De scores van Marine Le Pen in Frankrijk en het succes van extreemrechts in Nederland, de invloed van de Tate-broeders in de VS, het toxische masculinisme dat nu weer de kop opsteekt bij jongeren … Dat maakt me ongerust, ja.”

“Nochtans gaat abortus over verantwoord ouderschap,” zegt ze. “Als je op een bepaald moment in je leven onmogelijk voor een kind kunt zorgen, moet je dat kunnen afbreken. Europa moet ervoor instaan dat we die ideeën niet importeren met alle gevolgen van dien. Al is het al bezig, want in Hongarije moeten vrouwen eerst verplicht de hartslag horen.”

Dat het recht op abortus altijd teruggeschroefd kan worden, toont Amerika overtuigend aan met de afschaffing van Roe vs. Wade, het arrest dat abortus op federaal niveau garandeerde. Staten kunnen nu zelf bepalen of ze abortus nog toelaten. Sindsdien hebben twaalf staten de praktijk afgeschaft en tien staten voerden strengere voorwaarden in. Gevolg is dat ook daar, net zoals hier, vrouwen moeten reizen naar andere staten om een abortus te kunnen krijgen. Met dramatische gevolgen, zegt Verougstraete. “Een op de twee vrouwen in de VS ondergaat ooit een abortus, óók pro-lifers. Nu sterven er vrouwen omdat ze geen legale abortus kunnen krijgen.”

In de zwijgsfeer

Het blijft opvallend hoe de samenleving, hoewel een op de vijf vrouwen ooit een zwangerschap afbreekt, zo weinig over het onderwerp praat. “Iedereen heeft iemand in zijn omgeving die een zwangerschap heeft afgebroken, maar iedereen zwijgt,” zegt Verougstraete. “Daardoor blijft het taboe groot en krijgen vrouwen de indruk dat het amper voorkomt of beperkt blijft tot een risicopopulatie. Nu heeft abortus geen plaats in het leven van mensen, terwijl ze een reëel deel uitmaken van de realiteit van velen. Mocht het bespreekbaarder zijn, zou het zichtbaarder zijn.”

Het gebrek aan gesprekken erover houdt nog een ander risico in: een onderschatting van de spontane vruchtbaarheid en dus het risico op zwangerschap, zegt Verougstraete. “Een Oostenrijkse studie vroeg vrouwen: ‘Als je nu geen anticonceptie zou gebruiken, hoeveel kinderen zou je dan hebben?’ Veel vrouwen schatten twee, drie kinderen, maar zonder anticonceptie raak je snel aan dertien. En dan nog beschermt anticonceptie je niet voor 100 procent. Er is niks 100 procent, zelfs sterilisatie niet. Dus je loopt, hoe goed je ook je best doet, altijd risico op een ongeplande zwangerschap.”

Als het taboe niet alleen op abortus, maar op seksualiteit tout court rust, ben je al helemaal onbeschermd, zegt ze. “Anticonceptie is seks met voorbedachten rade. In gemeenschappen waar dat totaal verboden is, waar je maagd moet blijven tot het huwelijk, plan je seks niet vooraf in, en overvalt het je makkelijker.” Een ongewenste zwangerschap toch moeten voortzetten, brengt een heleboel sociale gevolgen met zich mee. In de Balkanlanden hebben experten vrouwen gevolgd die ongewenst zwanger waren, maar geen abortus konden krijgen. En wat bleek? Die kinderen deden het minder goed op school, voelden zich niet graag gezien, waren vaker delinquent en hadden meer psychologische problemen.

Of de toekomst haar hoopvol of eerder grimmig stemt? “Ik weet niet waar we naartoe gaan, maar ik weet wel dat we waakzaam moeten blijven. Het recht van vrouwen op abortus zal altijd ter discussie staan, en je zult eeuwig moeten bewaken dat die rechten niet worden afgenomen. Het antwoord op die ongerustheid is dus: ervoor blijven vechten en erover blijven praten. Je mag nooit op je lauweren rusten. Nooit.”