Fenomenen van 2024: de verruwing van de openbare ruimte

Als één fenomeen in 2024 in Brussel echt tastbaar werd, is het wel de verruwing van de openbare ruimte. Dat uitte zich vooral in drugsgeweld, veel daklozen en een hardnekkig netheidsprobleem. “Vroeger heerste er een soort zorgeloosheid, nu kijk je toch eerst naar links en rechts als je buitenkomt.”

Op het Bethlehemplein in Sint-Gillis komen al decennia vele werelden samen: de Griekse restaurants met hun mediterrane terrassen en wijn drinkende klanten, de moeders met hoofddoek op de banken, spelende kinderen, een school en amper zichtbaar ook een paar dealers.

Het afgelopen jaar veranderde dat uitzicht. Het aantal dealers nam snel toe en die staan tegenwoordig de klok rond drugs te verhandelen. Hun invloed blijkt onder meer uit de barricades die ze geregeld opwerpen in de straat achter de kiosk: nu eens met elektrische fietsen, dan weer met verbodsborden of gewoon met grof huisvuil. Ook dat is een fenomeen: meer dan vroeger lijkt de dealplek ook een magneet voor sluikstorters.

De gevolgen van de handel beperken zich niet tot het plein zelf. In de omliggende straten zitten of liggen geregeld verdwaasde drugsgebruikers, mogelijk onder invloed van crack. En in de ruimere wijk verloren het afgelopen jaar minstens drie mensen het leven bij geweld dat wellicht aan drugs te linken valt.

Het Bethlehemplein staat daarmee symbool voor een trend die in veel – vooral armere – wijken van Brussel voelbaar was: een verruwing van de openbare ruimte.

Schietkaart

Die verruwing is niet enkel een gevoel, maar laat zich ook in cijfers vatten. Volgens de federale politie vonden dit jaar – tot 26 november – al 82 schietincidenten plaats in Brussel (die meestal aan drugs worden gelinkt), tegenover 62 voor heel vorig jaar (en 56 in 2022). In acht gevallen was de afloop dit jaar dodelijk, dubbel zoveel als de jaren ervoor.

De meest getroffen politiezone is de zone Zuid, die behalve het Bethlehemplein nog tal van andere dealplekken kent. Denk aan het Zuidstation, het Sint-Antonius­plein, Peterbos, Sint-Guido en Aumale. Een blik op de kaart met schiet­incidenten toont verschillende clusters, waarvan die in de ruime omgeving van het Zuidstation (inclusief Kuregem, laag Sint-Gillis en de Marollen) veruit de belangrijkste blijkt te zijn.

Ook het aantal mensen zonder dak boven het hoofd stijgt ondertussen: op de cijfers van 2024 is het nog wachten, maar de trend tussen 2008 en 2022 liegt er niet om: sinds die eerste telling steeg het aantal mensen dat echt buiten slaapt met 300 procent, tot ruim 800, blijkt uit cijfers van Bruss'Help.

Meer geld, meer geweld

Wat zijn de oorzaken van die ver­ruwing? Een van de belangrijkste motoren voor de groeiende drugsproblematiek lijkt alvast het grotere aanbod aan cocaïne (en het derivaat crack). Dat toegenomen aanbod betekent dat er ook veel meer geld wordt verdiend, waardoor meer mensen in de handel stappen en ook sneller tot geweld overgaan.

Verder is de wervingsreserve voor drugscriminelen erg groot in een grootstad als Brussel. Met name voor mensen zonder papieren en perspectieven op een wettelijk statuut vormt de opbrengst van een drugsbaantje een aanlokkelijk perspectief. Dat uitgerekend nabij het Zuidstation, de grootste drugshotspot van het gewest, asielzoekers worden ondergebracht, stoort korpschef van de zone Zuid Jurgen De Landsheer dan ook enorm. De overheid organiseert op die manier een “VDAB voor drugsbendes” liet hij zich eerder dit jaar ontvallen.

Dat de dakloosheid blijft groeien, heeft eveneens met de instroom aan mensen zonder papieren te maken, die vervolgens lange tijd zonder perspectief in het gewest verblijven. “Maar we komen ook uit een periode waar de ene crisis de andere heeft opgevolgd,” zegt Eva Salman van Bruss'Help. “De energiecrisis, de covidperiode en op de achtergrond de aanhoudende moeilijkheid om een betaalbare woning te vinden in Brussel.”

De verschillende vormen van ver­ruwing zijn vaak een drama voor de betrokkenen. Maar ook gewone gebruikers van de openbare ruimte kijken daardoor anders naar de publieke ruimte. “In mijn wijk, aan IJzer, merk ik dat we veel meer op onze tellen passen,” vertelt Eric Vandezande, woordvoerder van de '40 comités', een koepel van buurt- en bewonersverenigingen. “Vroeger heerste er een soort zorgeloosheid, nu kijk je toch eerst naar links en rechts als je buitenkomt. Ik merk ook dat ouders hun kinderen minder snel alleen de metro laten nemen, deels door de drugsgebruikers en daklozen.”

Perspectief geven

Hoe het tij keren? Tijdens het grote drugsdebat op de VUB eind november brak nationaal drugscommissaris Ine Van Wymersch een lans voor een aanpak waarbij ook de vele mensen die vandaag in de drugshandel belanden een ander perspectief krijgen dan dealer worden. Want, en daar is De Landsheer het mee eens, de politie alleen kan het drugsprobleem niet de baas.

“Het is een mooie gedachte, maar hoe dat dan in de praktijk moet worden gebracht en wie de regie moet nemen, blijft onduidelijk,” betreurt Vandezande.

De comités gingen zelf aan het werk en kwamen dit jaar met een reeks van oplossingen. Ze pleiten onder meer om asielzoekers meer te spreiden in België, zowel wat de registratie betreft (die nu enkel in Brussel gebeurt) als qua verblijf. Dat zo'n verspreiding uitblijft, toont voor de comités de afwezigheid van de federale overheid in Brussel. Een ander symptoom van die kwaal is volgens de comités dat de federale gerechtelijke politie – die drugsnetwerken bestrijdt – in Brussel onderbemand blijft.

Nood aan masterplan

Net als de drugscommissaris beseffen de comités dat het grote aantal mensen zonder perspectief het probleem nijpender maakt. “Je moet die ofwel een legaal statuut geven of terugsturen, maar niet aanmodderen zoals vandaag,” stelt Vandezande.

Bovenal vragen de comités om een masterplan dat de verschillende actoren – inclusief sociale organisaties – op één lijn brengt, met een duidelijke coördinator. “Dat zou misschien de minister-president kunnen zijn,” oordeelt Vandezande. “Tenminste, als die meer bevoegdheden krijgt én die ook wil uitoefenen.”