Slachtoffer femicide maakt expo over vrouwenmoord: 'Het is zelden een eenduidig verhaal'

De Brusselse fotografe Eve-Anne HKS werd tweeënhalf jaar geleden geconfronteerd met vrouwenmoord. Ze doorbreekt de stilte die rond het thema hangt met een aangrijpende expo in het gemeentehuis van Evere. Daar toont ze foto’s van getroffenen en nabestaanden én 232 rode schoenen, evenveel als het aantal slachtoffers in België sinds 2017. “Seksueel of psychologisch geweld is zelden een eenduidig verhaal.”

Sommige gebeurtenissen zijn te groot om niet vast te pakken, om te laten voorbijgaan, zeker als ze inherent een ‘voorbij’ in zich dragen. Het overlijden van een ouder is zo’n moment, weet de Brusselse fotografe Eve-Anne HKS, die liever onder haar kunstenaarsnaam haar verhaal doet. Tweeënhalf jaar geleden verloor ze haar vader op gruwelijke wijze. Op 19 september 2022 werden hij en zijn vriendin Delphine vermoord door haar ex, die vervolgens zelfmoord pleegde.

De femicide kwam hard binnen, vertelt ze. Zeker omdat de zelfmoord verhinderde dat de dader berecht kon worden. “Eerst ben je in shock,” zegt ze aan BRUZZ, “maar dan probeer je op de een of andere manier controle over de situatie te krijgen. Al in een heel vroeg stadium was ik aan het nadenken over andere mogelijkheden om gerechtigheid te vinden. Ik zocht naar een doel om mijn energie op te richten.”

Al snel voelde ze dat zo’n project niet haar eigen verhaal centraal zou stellen, wel dat van andere mensen die ook te maken hadden gekregen met femicide. “Vaak worden er twee scenario’s opgeworpen bij vrouwenmoord: ofwel is de moordenaar een monster, ofwel is hij een psychopaat. Die typeringen plaatsen de moorden in individuele hokjes, alsof de dader een willekeurige man is die worstelde met een probleem, gek werd en vervolgens zijn vrouw, zus of vriendin vermoordde. Een uitzondering, zeg maar. Met mijn fotoproject wilde ik tonen dat het om een breder fenomeen gaat: alle verhalen, hoe verschillend ze ook zijn, hebben een gemeenschappelijke en politieke grond. Vorig jaar waren er minstens 25 vrouwenmoorden in België, dat is niet niks.”

Je bracht zeven slachtoffers en nabestaanden van vrouwenmoord voor je lens. Hoe heb je hen gevonden?
Eve-Anne HKS: Dat ging vrij gemakkelijk. Ik vroeg aan enkele verenigingen voor slachtoffers van seksueel misbruik en huiselijk geweld om mijn oproep te verspreiden. Zo kwam ik in contact met de zeven getuigen. Het interessante is dat ze verschillende relaties hebben tot femicide. Er zijn vrouwen bij die hun dochter of zus hebben verloren, bijvoorbeeld, maar er is ook iemand wier beste vriendin werd vermoord. Meestal denk je bij een moord aan de familie, maar zo’n gruweldaad heeft ook een impact op de chosen family: vrienden, collega’s ... Daarnaast sprak ik ook met twee vrouwen die een poging tot femicide hebben overleefd. Zij vertelden dat het bijna lijkt alsof je moet sterven om gehoord te worden. Dat mensen je niet echt au sérieux nemen of het voorval vergeten omdat je nog leeft. Alsof het nooit is gebeurd.

Femicide is een heftig onderwerp. Waren de zeven getuigen niet terughoudend om hun verhaal te delen?
Eve-Anne HKS: Integendeel. Ik was verrast door de openheid waarmee ze over hun ervaringen wilden praten. Velen voelen zich eenzaam in hun verwerkingsproces. Juist omdat het een moeilijk onderwerp is, vinden ze het lastig om erover te praten. En hun omgeving weet vaak niet hoe te reageren, of duwt de zwaarte weg. Maar ook ik voelde me minder alleen door mensen te ontmoeten die hetzelfde hadden meegemaakt. De geportretteerden kwamen ook samen tijdens de vernissage van de tentoonstelling in Charleroi. Dat was emotioneel, het publiek kreeg te zien dat de verhalen over echte mensen gingen.

Hebben de ontmoetingen jou ook geholpen in je verwerkingsproces?
Eve-Anne HKS: Het ging minder over mijzelf, omdat ik zozeer focuste op het project. Natuurlijk begon de vertrouwensrelatie met het feit dat ik zelf iemand ben verloren aan vrouwenmoord, maar ik deed er alles aan om de geportretteerden op hun gemak te stellen. Ik ging naar hun huis of naar een café dat ze leuk vinden, en wilde meer weten over hun verhaal. Het was niet echt een dialoog. Zien hoe vrienden en families bij elkaar blijven in moeilijke tijden heeft me wel kracht gegeven. Al was het ook zwaar om te zien dat mensen begonnen te huilen of overweldigd raakten. Bovendien kon ik die verhalen niet echt delen met mijn omgeving. Ik wilde de fotoreeks eerst opbouwen, voordat ik die aan iemand liet zien. Het was dus een grote opluchting toen de tentoonstelling opende in Charleroi. Al die tijd had ik de verantwoordelijkheid over die verhalen alleen gedragen, net als het besef dat er maatregelen nodig zijn ter preventie en ondersteuning van de slachtoffers. Eindelijk kon ik bezoekers daarbij betrekken, zodat we samen actie kunnen ondernemen.

Met de portretten en verhalen schuif je bewust een ander beeld naar voren dan in de media of in een gerechtelijke context wordt aangereikt. Waarom was dat belangrijk?
Eve-Anne HKS: De manier waarop nieuwsmedia met moorden omgaan is een ramp. De ochtend dat ik hoorde dat mijn vader vermoord was, moest ik mijn familie waarschuwen voordat het nieuws hen via de media zou bereiken. Ik ben toen in allerijl van Brussel naar Charleroi gereden, terwijl er een tikkende klok boven mijn hoofd hing.

In de krant verscheen een foto van mijn vader, zijn vriendin en de moordenaar, zonder verduidelijking wie wie was. Dat komt binnen, boven op de puinhoop van je emoties en de nodige administratie. Daarom wilde ik de persoonlijke verhalen brengen van de nabestaanden en slachtoffers. Ik wilde niet de vraag ‘wat is er gebeurd?’ stellen, maar hun wel vragen: ‘wat is er gebeurd voor jou?’ Ik gaf hun de ruimte om over hun eigen ervaringen te praten, in hun eigen woorden. En ik wilde hen waardig presenteren, en dus soms ook lachend. Het mocht niets gruwelijks worden. Daarom praat ik ook niet over de exacte omstandigheden van de gewelddadige moorden.

Je wilt eerder focussen op de impact die de gebeurtenis heeft op de omgeving?
Eve-Anne HKS: Ja, en die impact uit zich op zoveel niveaus. Denk aan de juridische nasleep van een proces, de manier waarop de media slachtoffers portretteren, en de psychologische maar ook economische gevolgen, zoals het overnemen van schulden. Ik wilde al die dimensies belichten. Bovendien wilde ik aantonen dat seksueel of psychologisch geweld zelden een eenduidig verhaal is. Vaak is de dader geen onbekende maar een familielid of een partner, wat de situatie uiterst complex maakt. Diezelfde persoon kan immers ook een geliefde schoonzoon of vader zijn. Daardoor is de oplossing ook niet zo simpel als iemand uit je leven bannen, daarvoor zijn de onderlinge banden te sterk verweven.

Je tentoonstelling reist rond en staat nu ook in het gemeentehuis van Evere. Hoe kwamen ze bij jou terecht?
Eve-Anne HKS: Ik woon zelf in Brussel en heb informatie over mijn tentoonstelling via de sociale media gedeeld. Vorig jaar waren er in Evere ook twee gevallen van femicide, maar of hun wens om mijn expo te tonen daarmee verband houdt, weet ik niet. Er is wel recent een politiecel opgericht: EVA, Emergency Victim Assistance, die zich specifiek richt op slachtoffers van seksueel en seksistisch geweld. Enkele agenten zullen tijdens de vernissage hun programma komen toelichten. Dat vind ik een positieve ontwikkeling, want zoals in de tentoonstelling naar voren komt, speelt de behandeling door de politie een cruciale rol na een moord, en die laat vaak te wensen over.

De aandacht voor vrouwenmoord neemt toe. Op 8 maart, de Internationale Dag voor Vrouwenrechten, wordt er in Sint-Gillis ook een gedenksteen ingehuldigd ter nagedachtenis aan de slachtoffers van femicide. Welke maatregelen en acties zijn er nog nodig?
Eve-Anne HKS: Femicide en toxische relaties in het algemeen zijn brandbare onderwerpen, die niemand wil aanraken. Net daarom is het belangrijk om ze bespreekbaar te maken, in scholen, publieke ruimtes, en door trainingen te geven aan rechters, politie en leerkrachten. Dit soort moorden, gemunt op een specifieke persoon in je omgeving, roept een gevoel van diepe onrechtvaardigheid op. Dat gevoel verdwijnt niet zomaar door een rechtszaak. Het gaat ook om de zorg die andere mensen je geven, zoals de steun van de politie, de manier waarop mensen je helpen naar antwoorden te zoeken. Daarnaast is er nood aan een betere ondersteuning van slachtoffers, zoals gratis juridisch advies, psychologische hulp en praatgroepen. Momenteel is er ook geen overkoepelende organisatie voor femicide. Er staan 232 rode schoenen verspreid in de expo, als symbool voor het aantal slachtoffers van vrouwenmoord in België sinds de tellingen in 2017. Alleen zijn die tellingen gebaseerd op nieuwsberichten, niet op officiële cijfers verzameld door een instituut, waardoor het waarschijnlijk om nog veel meer vrouwen gaat.