Klimaatbeweging trekt zich weer op gang: ‘Mensenketting die je af en toe moet smeren’

Van zeker 70.000 klimaatbetogers in 2019 naar slechts enkele honderden bij acties vorig jaar. De klimaatbeweging leek haar mojo kwijt, maar plant een comeback op zondag 5 oktober. “Er zijn maar 24 uur in een dag. Wie al gaat betogen voor één zaak, wil dat vaak niet nog eens doen voor een andere.”

Een grote vakbondsactie op 14 oktober. Een recente mars voor Gaza op 7 september. En daar tussenin, op zondag 5 oktober, een nieuwe klimaatmars. “Veel mensen zijn gefrustreerd over het klimaatbeleid dat nu gevoerd wordt. En betogen blijft de enige manier om politici in gang te zetten en om mensen opnieuw hoop te geven,” zegt Benjamin Clarysse voorzitter van de vzw Klimaatcoalitie, die denkt zeker tienduizenden mensen te kunnen bereiken. Die vzw organiseert de klimaatbetoging en verenigt een honderdtal middenveldorganisaties, van mutualiteiten tot natuurverenigingen, uit het hele land. “Samen hebben zij een achterban van honderdduizenden mensen,” zegt Clarysse.

Alleen heeft diezelfde Klimaatcoalitie al enige tijd geen testrit meer gedraaid. Normaliter organiseren ze elk jaar een mars door Brussel naar aanleiding van de VN-klimaattop of zogenoemde COP (Conference of the Parties), maar vorig jaar ging die mars niet door. In het voorgaande jaar 2023 waren de betogers nog met 20.000 volgens de politietelling, in 2022 met 25.000. Best veel, maar een pak minder dan het recordaantal van 70.000 betogers uit 2019. Bij losstaande acties vorig jaar kwamen telkens maar enkele honderden mensen opdagen. Zo wordt de nieuwe optocht dit jaar meteen een lakmoesproef voor de klimaatbeweging.

“Natuurlijk sta je op zo'n dag altijd met een bang hartje op. Zullen er genoeg mensen opdagen? Je mag niet vergeten dat één keer per jaar betogen voor veel mensen écht een grote vorm van activisme is,” zegt Zanna Vanrenterghem, “zeker voor wie speciaal naar Brussel afzakt uit een verder gelegen dorp.” Vanrenterghem was tot vorig jaar vicevoorzitter van Klimaatcoalitie, maar werkt nu als directeur van vzw Velt. “Er bestaat geen magisch recept om mensen en masse op straat te krijgen. Onderzoek toont aan dat mensen vooral naar zulke marsen gaan omdat hun vrienden dat ook doen. Je moet je persoonlijk geraakt voelen door het thema, en tegelijk genoeg mensen in je omgeving hebben die ermee bezig zijn.”

Heeft het klimaat die wind of bezorgdheid nog in de zeilen? Door massaal op straat te komen voor Gaza lijkt het groene thema enigszins naar de achtergrond verdreven. “Er zijn maar 24 uur in een dag. Wie al gaat betogen voor één zaak, wil dat vaak niet nog eens doen voor een andere,” zegt politiek socioloog Ruud Wouters van de Universiteit Tilburg. Hij is gespecialiseerd in politieke manifestaties. “Activisme is vandaag meer à la carte geworden. Mensen engageren zich rond verschillende thema's, maar zijn daardoor minder toegewijd op één bepaald onderwerp. En ik vermoed dat de sterren voor het klimaatprotest nu wat ongunstig staan omdat er zoveel andere thema's op de voorgrond staan.”

Radicale flank

En toch. Waar de wandelende massa wat lijkt te slinken, groeit in de klimaatbeweging tegelijk de keuze voor burgerlijke ongehoorzaamheid. Van de zogenoemde klimaatklevers in buitenlandse kunstmusea tot blokkades van snelwegen in Nederland of de Kantersteen in Brussel: protestgroepen als Extinction Rebellion, maar ook Code Rood, blijven wél luid protesteren. In maart dit jaar organiseerde die laatste nog een sabotage­actie in de haven van Gent. Bij voedings­bedrijf Cargill zijn toen datakabels doorgeknipt, bij staalproducent ArcelorMittal werd een gasleiding beklommen. Onder meer activist Anuna De Wever, in 2018 nog de oprichter van Youth for Climate, nam daaraan deel. Ze staat sinds haar arrestatie daar zelfs op de lijst van terreurwaakhond OCAD.

De Wever was niet bereikbaar voor een reactie bij BRUZZ. Afgelopen zomer zei ze wel aan Humo dat ze “niet beter wist” als zeventienjarige betoger. “Ik ben er inderdaad niet meer van overtuigd dat alleen brave optochten iets kunnen veranderen. Dat hebben de klimaatmarsen ons geleerd,” aldus De Wever in dat interview. Ze legt verder uit dat ze vooral het economische systeem van continue groei wil aanpakken, en niet alleen het klimaat.

Zanna Vanrenterghem ziet de acties van Code Rood eerder als een aanvulling op de bekende klimaatmarsen. “Het helpt om op verschillende manieren druk te zetten. Ook op een manier die irritanter en vervelender is voor wie de macht heeft over de dingen waarvan wij vinden dat ze anders moeten,” zegt ze.

Zo'n zelfverklaard irritant gedrag kan twee kanten opgaan, zegt socioloog Ruud Wouters. “Het radical flank-effect bestaat. Soms geeft dat een boost aan de basisbeweging, maar door de band genomen leidt disruptie niet tot sympathie,” zegt hij. Actievoerders van Code Rood genereren dus wel aandacht voor de klimaatzaak, maar niet altijd de aandacht die ze willen, zegt hij. “Partijen die je niet gunstig gezind zijn, hebben dan een heel eenvoudige stok om mee te slaan.”

Dat merkt ook regisseur Nic Balthazar, al twintig jaar klimaatactivist in ons land. Balthazar richtte onder meer de vzw Klimaatzaak op, een juridisch proces tegen de vier overheden van ons land. Die zaak ligt nu in een slotfase voor het hof van cassatie. “Ik vind wat Anuna doet helemaal niet zo radicaal, want wanneer je de juridische weg volgt, krijg je na tal van veroordelingen alsnog van politici te horen dat we te maken hadden met activistische rechters,” zegt hij. Al kan het luide activisme wel een deel van de klimaatbeweging afstompen, ziet hij. “Een hoop jonge activisten wil alles tegelijk aanpakken. Het klimaat, natuurbehoud, de oorlog in Gaza en ook nog eens het kolonialisme, het kapitalisme. Volgens mij terecht, maar op den duur denken mensen dat ze al een diploma sociologie nodig hebben vooraleer ze mogen aansluiten bij een betoging,” zegt Balthazar. “We hebben opnieuw acties nodig waarin heel wat mensen simpelweg hun bezorgdheden kunnen komen delen.”

In samenwerking met de Ride the Tide-fietstocht van Climate Express plant hij een dag voor de klimaatmars in Brussel daarom een grote fietstocht rondom Gent, onder de noemer Bike for the Climate. “Ik spreek liever niet meer over feestelijke, wel over creatieve, verbindende acties.

Laaghangend fruit

Op de klimaatmars zelf wil de Klimaatcoalitie uitpakken met kleurrijke slingers voor dat tikje creativiteit. Een inheemse delegatie uit Brazilië zal vooroplopen, als verwijzing naar de COP dit najaar in het Amazonewoud daar. “De Klimaatmars legt dit jaar de vinger op de massale fossiele subsidies in België,” zegt Benjamin Clarysse. “De federale overheid geeft 13,3 miljard euro per jaar uit aan subsidies voor olie, aardgas, benzine en diesel. Dat gaat van fiscale voordelen voor salariswagens en tankkaarten, steun voor industrie en een belastingregime dat aardgas en stookolie goedkoper houdt dan verwarmen op elektriciteit. Die middelen zouden beter gebruikt worden om mensen te helpen hun woning te isoleren, bedrijven klimaatneutraal te maken of een beter openbaar vervoer te financieren.” In het licht van de begrotingsgesprekken deze weken vindt Clarysse de mars dan ook goed getimed.

Socioloog Wouters tipt de betogers om politici te verrassen, bijvoorbeeld met een nieuw thema. “Het klimaatprobleem gaat vermoedelijk niet weg, dus er zullen nieuwe opportuniteiten blijven om errond te mobiliseren,” zegt hij. Zo vielen er afgelopen zomer nog eens 154 hittedoden in ons land, van wie 84 in Brussel. “Als beweging moet je wel op het juiste moment de juiste actie kiezen. Bij een grote betoging stel je je kwetsbaar op, want er kan altijd minder volk komen dan verwacht,” zegt hij. Idealiter krijg je een zo divers mogelijke groep mensen op de been, die alle regeringspartijen kunnen aanspreken. “Bedrijfsleiders of de voorzitter van Voka zullen premier De Wever wél doen luisteren,” geeft hij als voorbeeld. “Voor hen is energiebevoorrading ook belangrijk. Maar mogelijk speelt er een desillusie over de impact van de voorbije jaren.”

Nic Balthazar wil dat liever omdraaien. “Als iedereen zegt dat je moe bent, dan word je ook moe,” zegt hij. Zelf ervaarde hij zo'n tien jaar geleden ook een moment van actiemoeheid, geeft hij toe. “Wat mij opnieuw enorm motiveerde, waren de klimaatjongeren,” vertelt hij. Die kwamen in 2018 en 2019 massaal op straat door te spijbelen. “Ik vrees alleen dat de Belgische klimaatbeweging sindsdien wat te veel op deze jongeren heeft gerekend. Dat was eigenlijk maar een kleine groep van tien à twintig jongeren, die qua aandacht zijn geholpen door de media. Maar ze waren te jong en hadden niet de nodige expertise om de beweging zelf te leiden of voort te duwen,” zegt Balthazar. “Er kwamen grootouders voor het klimaat bij, maar de dertigers, veertigers en vijftigers leken zich intussen te verschuilen.”

Voor die groep is de komende klimaatmars dan ook sociaal nuttig, zegt socioloog Ruud Wouters. “Protest blijft een publiek opiniesignaal, maar een betoging is ook een gelegenheid om nog eens samen te komen onder actievoerders, de spierballen te rollen en het publiek te testen,” zegt hij. “De recente grote Gaza-betoging kwam er ook pas na anderhalf jaar van campusbezettingen. Elke sociale beweging is als een ketting van mensen die je af en toe moet smeren. Ook tijdens kleinere acties vind je misschien nieuwe leden, kan je kennis doorgeven en moed vinden om bij een volgende gelegenheid weer vol aan de bak te gaan.”