Voorpublicatie 'In Molenbeek' (5): Nieuwe migraties, nieuwe realiteit

Oud-Molenbeek labelen als ‘monocultureel’ of ‘het Marrakesh van Brussel’ is blind zijn voor twee feitelijkheden: de groeiende impact van de nieuwe migraties en een Marokkaanse meerderheidsgroep die uiteenvalt in een veelheid van subgroepen.

De grafnissen van de begraafplaats van Molenbeek vertellen een verhaal van op elkaar gestapelde Vlamingen en Walen die rond de eeuwwisseling hun laatste adem uitbliezen. Na de Tweede Wereldoorlog vormden Italianen in Oud-Molenbeek de eerste noemenswaardige groep die kleur gaf aan het nageslacht van deze Belgische migranten. Op de hoek van de Ransfort- en de Delaunoystraat is het kantineachtige interieur van café Italo-Belge uit 1972 een zeldzame herinnering aan voormalige Siciliaanse gastarbeiders. In zwaar gebroken Frans vertelt bazin Rosa me hoe haar klanten van vandaag de kinderen van vroeger zijn.

Haast gelijktijdig vestigden zich in de jaren 1960 de allereerste Marokkanen als curiositeiten in de wijk. In 1961 waren ze amper met 96 in heel Brussel. Daarna steeg hun aantal spectaculair. Ze kwamen vooral uit het droge, ruige landelijke Rifgebergte, met de noordelijke provincie Nador op kop. Stadjes als Berkane, Nador, El Hoceima en Oujda zijn begrippen in Oud-Molenbeek. Na de officiële migratiestop van 1974 werd familiehereniging de belangrijkste migratiereden. Ze zorgde voor de verjonging en de vervrouwelijking van de Marokkaanse migratie. In 1991 maakten Marokkanen in Molenbeek meer dan de helft uit van het totaal aantal vreemdelingen.

Sociale stijgers
Wat toenam aan één kant, slonk langs de andere. De Italianen volgden na verloop van tijd de weg van de Belgen en installeerden zich als gevolg van sociale mobiliteit in meer comfortabele woonzones in de Rand. De parochiale netwerken verbrokkelden. Stefan, de broer van de overleden priester Luc Eelens, vertelt hoe hij in het midden van de jaren 1970 door de kerkfabriek werd benaderd met de vraag om een kleinere kapel in te richten, zodat het schip van de Sint-Jans-de-Doperkerk tot polyvalente ruimte kon worden herbestemd. Het was een teken aan de wand voor de daling van het aantal katholieken. De schaarse navolgers van Christus waren hoe langer hoe minder Belg. Al naargelang de periode redden Turks-Aramese inwijkelingen, Zaïrezen en Latinos de meubelen.

Vanaf de jaren 1990 was het Maghrebijnse landschap steeds nadrukkelijker aanwezig in Oud-Molenbeek. Het ondernemerschap evolueerde mee met de nieuwe generaties. De moskeeën werden groter en machtiger. In de Vanderstraetenstraat ontpopte Al Khalil zich tot een megamoskee met een capaciteit voor zo’n drieduizend moslims. Als gevolg van de naturalisaties zag de politieke elite electorale kansen in de moslimgemeenschap. Philippe Moureaux was de eerste burgemeester die in 1992 een voet in een moskee zette. Moslims werden schepenen en gemeenteraadsleden. En het Molenbeekse moskeewezen werd geïnstitutionaliseerd in de Conseil Consultatif des Mosquées die geregeld overleg pleegt met de gemeente.

Maar ‘een Brussels Marrakesh’? Oud-Molenbeek is in eerste instantie een immens symfonieorkest van uiteenlopende sociale groepen. Er zijn handelaars en handelaars: zowel brolverkopers als gemondialiseerde entrepreneurs die producten uit Ierland, India en China de wijk binnenloodsen. Of er zijn de sociale stijgers die de buurt voor bekeken houden en de nieuwe middenklassers die er toekomst komen zoeken. Huurders en huiseigenaars. Opklimmende, aanklampende en afhakende jeugd. Rigide en vooral softe moslims. Wijkverknochte bewoners en wijkpendelaars. Kort- en langgeschoolden. Ze bepalen allemaal de muzikaliteit.

Bollywoodfilms
Zuiver etnisch gezien merk je enkel al op basis van het migratietijdstip en het herkomstland een boeiende versplintering van een Marokkaanse meerderheidsgroep. Heel even kwam er een instroom van Marokkaanse Nederlanders op gang, maar de meeste getuigen vertellen me dat die intussen opnieuw is stilgevallen. Veel opvallender sinds de crisis van 2008 zijn de Marokkanen uit Spanje, een delegatie die op haar beurt uiteen valt in subgroepen. Met of zonder Spaanse identiteitskaart op zak? Een wereld van verschil.

En dan zijn er smeks en blédars. Ze komen beiden uit Marokko, maar de smeks is illegaal en houdt er in de ogen van derde generatie Marokkaanse Brusselaars een lager statuut op na. De blédar is diegene die net toekomt en doorgaans wél papieren bezit. Le bled is geen rifdorp of wereldstad zoals Casablanca, maar Marokko.

In een theehuis op het Sint-Jan-Baptistvoorplein zit ik samen met de Marokkaans-Belgische jonge fotograaf Ilyas Essadek, een geboren en getogen Oud-Molenbekenaar. We kijken vluchtig achter ons, naar twee Marokkaanse nieuwkomers. ‘Ik herken ze omdat ze onderling Arabisch spreken, terwijl de derde generatie hier vooral in het Frans communiceert’, aldus Ilyas. ‘Maar je merkt het ook aan kleine details in hun kledij. Hoe ze soms een hemd net iets anders dragen. Het onderscheid is zo treffend dat Marokkaans-Belgische stand-up comedians tijdens hun shows in culturele centra grappen maken over deze smeks of blédars. Ze bespelen hierbij vaak het karikaturale. De smeks uit Marokko die bijvoorbeeld omwille van papieren trouwt met het meisje van hier.’ De vaakst gehoorde echo’s die ik op het terrein over oud- en nieuwkomers hoor, draaien rond de thema’s van solidariteit, uitbuiting en arbeidmarktverzadiging. “Die uit Italië en Spanje, terwijl er nu al geen werk is! Zo hoor je les anciens soms over ons spreken,” maakt chauffeur Rachid me duidelijk.

Maar de etnische diversiteit gaat veel verder. Oud-Molenbeek mag dan misschien nog niet even gemengd zijn als stadsbuurten in Elsene of Sint-Gillis, de weg lijkt wel ingezet. De wijk verkleurt opnieuw met groepen die zich stilaan positioneren. Vooral de invloed uit Subsaharaans Afrika en Oost-Europa laat er zich gelden. Toenemende superdiversiteit afficheert zich op de vitrines van handelszaken. In de Ribaucourtstraat zijn de ramen van een belwinkel beplakt met tarieven voor Macedonië, Rwanda, Ghana, Mali, Guinee, Turkije, Pakistan en de Maghreb. Op het Gemeenteplein verkoopt een Pakistaan Bollywoodfilms en na enkele wisselpastoors trachten twee Kameroense priesters zich sinds 2013 in de wijk op te werken. In de Sint-Jan-de-Doperkerk vallen ze elke zondagvoormiddag terug op de prille kern van een 120-tal nieuwe Subsaharaanse gelovigen.

Traditionele gerechten
Maghrebijnse dominanties worden doorbroken. Alcohol wordt stilaan opnieuw net iets normaler in het straatbeeld. De echte cafés bevinden zich in de rand van Oud-Molenbeek. Maar hier en daar zijn er die doordringen tot in het hart ervan. Vooral gerund door Albanezen lijkt me. “Molenbeek,” zegt de voorzitter van Foyer Johan Leman, “moet je lezen als een veelheid aan kleine en grotere netwerken. Het leeft allemaal door elkaar. Een probleem is dat heel deze sociale variatie onderzoeksmatig onderbelicht blijft. Het versterkt de neiging om Oud-Molenbeek als een Maghrebijns getto te zien.”

Ook de etniciteit die hybrider wordt is wellicht een fundamenteel gegeven voor de komende jaren. Zeker in samenhang met de toevloed van nieuwe middenklassers en de metropolitane dynamiek op de buitengrenzen. Met Arabische opschriften verkoopt een Pakistaan op het Gemeenteplein African food. Azzedine van de halalfastfood Tonton Chami werkt met twintig talen op de muren en hamburgers met Engelse namen. Zaakvoerder Mustafa van Asia Pasta combineert op het Sint-Jan-Baptistvoorplein halal, Italiaans en Aziatisch in een trendy decor. Tiramisu’s zonder alcohol en pizza’s worden er bereid door een Marokkaan uit Italië en geserveerd in de achterzaal, terwijl Vietnamezen in een open keuken de straatkant benutten voor loempia’s en pikante kip. De vitrine verwelkomt klanten in het Chinees, Frans, Engels en Arabisch. Vlak naast Asia Pasta roeren Marokkaanse koks zich een breuk door ingrediënten in gigantische ketels te brouwen tot arbeidsintensieve, traditionele Marokkaanse gerechten. Communautaire zuiverheid en onzuiverheid, verleden en mogelijk toekomst schouder aan schouder naast elkaar.

Voorlopig zet een gevarieerd Maghrebijns-Marokkaans landschap met sterke culturele en religieuze kenmerken inderdaad de toon. “De ruimte voor het andere moet in Oud-Molenbeek nog groeien,” stelt cineaste Aïsha. “Een gewoon tof Belgisch café met een aangenaam terras zou aan het straatbeeld al een andere toets geven. Molenbeek is heel divers, maar het komt nog niet voldoende tot uiting omdat het aanbod nog niet is afgestemd op de nieuwe realiteit. Tijdens de ramadan is alles gesloten en moet je de wijk verlaten om eens af te spreken. De nieuwe migraties zijn hier stilletjesaan verandering in aan het brengen, maar in afwachting blijft alcohol drinken in de publieke ruimte provocerend. Het is daarom belangrijk dat we een soort samenhorigheid creëren rond nieuwe plekken die alles gewoon maken.”

Historicus Hans Vandecandelaere dook twee jaar in de coulissen van Oud-Molenbeek. Voor zijn boek ‘In Molenbeek’ sprak hij met acteurs, jongeren, dokters, huisjesmelkers, schooldirecties, Cubaanse danseressen, politiecommissarissen, pastoors en imams, loft- en kelderbewoners, druggebruikers en getalenteerde commerçanten. ‘In Molenbeek’ verschijnt begin september bij uitgeverij Epo. Tot dan brengt Brussel Deze Week een greep uit zijn reisimpressies. Volgende week: islam