Wijken zonder groen kreunen onder de hitte: 'We stevenen af op een crisis'

Brussel worstelt met de hitte. Het kan in de grootstad gemiddeld drie graden warmer zijn dan op het platteland. Maar die hittestress voelen de Brusselaars met de laagste inkomens in de dichtstbebouwde wijken het meest. “We stevenen af op een crisissituatie. Er moet op korte termijn water en groen binnengebracht worden."

Het is 10.30 uur en volgens de thermometer in onze zak schurken we al tegen de 30 graden aan. We staan aan het Zuidstation tegenover de halte Lemonnier. Vandaag gaan we op stap met onderzoekster en klimaatadviseur Marie-Leen Verdonck. Langs Anneessens door de stad en dan langs het kanaal. Waarom die route? Volgens een kaart van Brussel Leefmilieu zijn dit de warmste plekken van de stad.

Even een beetje geschiedenis voor de zon onze hersenpan tot het kookpunt brengt: Brussel is al sinds mensenheugenis sterk sociaal verdeeld. Om het met de gevleugelde woorden van stadsgeograaf Eric Corijn te zeggen: “De laagstad is het ondernemende deel, de hoogstad de rijkdom.” (Lees verder onder de kaart)

Die sociaal-economische verdeling heeft zich vertaald in de organisatie van de publieke en vooral de groene ruimte in Brussel. “De Brusselse bourgeoisie heeft zich indertijd goed bedeeld met grote parken, brede lanen en bomen,” zegt bouwmeester van Brussel Kristiaan Borret.

“Dat zijn duidelijk producten van een planmatig proces. In de wijken ten westen van de stad is er zeer weinig in die mate geïnvesteerd in de omgeving, met uitzondering van het Elizabethpark in Koekelberg.”

Hete nachten

Vandaag zit Brussel met die erfenis opgezadeld: het is een sociaal verdeelde stad die het steeds warmer krijgt. En waar voel je dat het eerst? In de dichtstbebouwde en armste wijken van de stad. Marie-Leen Verdonck legt uit: “Op warme dagen zoals deze is het merkbaar warmer in de stad dan op het het platteland: gemiddeld is het 3 graden warmer in de stad, maar dat kan oplopen tot 8 graden bij aanhoudende hitte. Dat noemen we hitte-eilanden. Het verschil zit hem vooral in de dichtheid van de bewoning, de keuze van bouwmateriaal, de aanwezigheid van groen en de verharding van de grond.”

Dat warmteverschil is op zich al niet mis, maar wanneer het helemaal foutloopt is ’s nachts en ’s avonds. "In principe is het overdag in de stad overal even warm, de enige plaats waar je verkoeling kan vinden is in een park of aan een meer. Maar ’s avonds en ’s nachts geven de gebouwen en het asfalt de warmte terug af. Hoe meer gebouwen en hoe dichter ze bij elkaar staan zonder water of groen, hoe warmer het zal zijn.” Dat betekent dus slapeloze nachten in de kanaalzone.

Crisissituatie

“Grote groene ruimtes creëren gaat niet meer, de westelijke wijken zijn té dicht bevolkt,” zegt bouwmeester Borret. “Vroeger was dé kernterm van ons beleid 10.000, naar het aantal nieuwe Brusselaars per jaar die een plaats moeten krijgen. Nu verschuift de focus naar maximaal 2 graden temperatuurstijging. Maar de bevolkingsgroei blijft, dus meer stedelijke verdichting en meer groene publieke ruimte moeten hand in hand gaan.”

Op het kruispunt aan Lemmonier is alvast niet veel groen te bespeuren. Volgens Corijn werd hier, in de Anneesenswijk, in de zomer van 2018 tot 40 graden Celsius gemeten. “We stevenen af op een crisissituatie. Er moet op korte termijn water en groen binnengebracht worden", zegt Corijn. Verdonck wijst dan weer naar de mogelijkheden: verticaal groen om de huizen te verkoelen, slingers klimplanten over de straat heen om schaduw te voorzien, maar vooral de grond ontharden.

Nieuw groen

Iets verder, aan het begin van de voetgangerszone, zien we de nieuw aangeplante plantsoentjes. Vooralsnog afgebakend van het publiek met een houten hekken, maar dat moet veranderen als de planten iets beter volgroeid zijn. Al is het gras nu al aan het vergelen. Verdonck: “Gras is heel kwetsbaar en droogt snel uit. We weten niet hoe deze stukjes groen er later zullen uitzien maar zoals het nu is lijkt mij dit een gemiste kans.” Ze wijst ook naar de nieuw aangeplante boom. “Ook spijtig dat deze niet gewoon in de grond kunnen staan met groen omheen, deze dure watersystemen zijn niet nodig en nodigen ook niet uit om onder de boom te komen uitpuffen.”

Verdonck hamert op het belang van comfort voor de bewoners. “Het is weinig waarschijnlijk dat we met beleid de hele stad kunnen doen afkoelen. Het beste wat we kunnen doen is de schaal verkleinen tot wijken en bekijken wat daar mogelijk is om de situatie te verbeteren, en dat proces overal overdoen.” Ze wijst naar de bedding van de 51 aan Vlaamse Poort: “Een tram moet bijvoorbeeld niet op verhard asfalt rijden, dat mag ook gewoon groen zijn.”

Netwerken

We staan aan de brug tussen Molenbeek en de Dansaertstraat. Het contrast tussen de ene kant: een pleintje met terassen en bomen, en de andere kant waar geen groen te bespeuren valt, is groot. “De Kanaalzone wordt op vele plaatsen heraangelegd, dus waarom niet dit een aangename groene strook maken? Het weinige water dat hier is zal in ieder geval niet voldoende zijn om de hitte naar beneden te halen.”

Corijn heeft een gelijkaardig scenario voor ogen. “We moeten doorheen de hele stad een netwerk van groene en blauwe lijntjes laten lopen. Een klein parkje op 500 meter van je huis gaat niet voor afkoeling zorgen, maar bomen in jouw straat wel.” Hij pleit voor een systemische aanpak. “Natuur is een noodzaak, zeker in de casus van klimaatopwarming, en geen luxe. We kunnen vragen aan mensen om hun gedrag te veranderen, maar als jij een steen wilt uitkappen in jouw straat en daar planten in wilt zetten is dat verboden. Er zijn grenzen aan wat je van mensen kunt verwachten.”

De zon staat ondertussen bijna op haar hoogste punt. We zijn aan het gemeenteplein van Molenbeek, meer een parking momenteel dan een echt gezellig plein. Vanuit de schaduw van de huizen wijst Verdonck naar de overkant, waar de huizen in de schroeiende zon staan te blaken: “Een paar hoge bomen hier zouden een groot verschil maken, daarvoor moet er geen parking geschrapt worden. Ook evenementen kunnen nog steeds doorgaan, maar wat een verschil voor die bewoners.”