Frantz Fanon: een dekoloniale held geknipt voor het witte doek?

Frantz Fanon, sleutelfiguur van het 20e-eeuwse antikoloniale denken, zou deze zomer honderd jaar zijn geworden. In Bozar brengt de nieuwe film van Abdenour Zahzah hem hulde. Een goede aanleiding om te onderzoeken hoe de filmwereld deze psychiater met heldenallures heeft neergezet.

Frantz Fanon geniet dan wel niet de bekendheid van Malcolm X of Martin Luther King, maar de Martinikaanse psychiater en essayist speelde een cruciale rol in de antikoloniale strijd van de vorige eeuw. Hij is de auteur van twee sleutelwerken – Zwarte huid, witte maskers (1952) en De verworpenen der aarde (1961), met een voorwoord van Jean-Paul Sartre – en hervormde ook ingrijpend de koloniale psychiatrie in Algerije. Hij brak met de strikte hiërarchie tussen zorgverlener en patiënt en introduceerde een institutionele aanpak waarin dialoog, creativiteit en respect voor lokale culturen centraal stonden.

Ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van zijn geboorte (hij stierf op 36-jarige leeftijd aan een agressieve vorm van leukemie) brengen twee films hem hulde. De eerste, Fanon, geregisseerd door de Fransman van Guadeloupse afkomst Jean-Claude Barny – die in de jaren negentig de casting verzorgde van La Haine van Mathieu Kassovitz – kwam in april uit in Frankrijk, maar vond geen verdeler in België. Bij de release ontstond meteen controverse: werd de film geweerd door de bioscopen vanwege zijn confronterende blik op het koloniale verleden van Frankrijk?

De tweede film onderscheidt zich van de eerste, te beginnen bij de titel. Waar de eerste film inzette op de suggestieve kracht van een eenvoudige voornaam – Fanon – kiest de Algerijn Abdenour Zahzah voor een ellenlange titel, waarschijnlijk een van de langste uit de filmgeschiedenis: Chroniques fidèles survenues au siècle dernier à l'hôpital psychiatrique Blida-Joinville, au temps où le Docteur Frantz Fanon était chef de la cinquième division entre 1953 et 1956.

De film heeft de vorm van een observatiedagboek en lijkt een documentaire te zijn, maar vertelt eigenlijk een fictief verhaal. Chroniques fidèles (zie foto) wordt van 8 tot 21 juni vertoond in Bozar, telkens begeleid door een lezing van een expert. Op basis van Fanons geschriften en medische archieven reconstrueert de fragmentarische film diens ervaringen in Blida.

De film is gedraaid in zwart-wit en probeert zichtbaar te maken wat de geschiedenis niet heeft vastgelegd. En benadrukt zo indirect het gebrek aan visuele archieven, net nu men Fanon weer tot leven probeert te wekken.

Slachtoffers en beulen

Opmerkelijk is dat beide films zich concentreren op Fanons Algerijnse periode, toen hij als jonge hoofdarts in het ziekenhuis van Blida een revolutie teweegbracht in de psychiatrische praktijk door de cultuur en overtuigingen van zijn patiënten te integreren – bezetenheid, djinns – en een ongekend verband te leggen tussen geestesziekte en koloniale vervreemding.

Hij behandelde er zowel strijders van het FLN (Front de libération nationale in Algerije) als Franse soldaten die martelingen uitvoerden, ieder worstelend met hun eigen trauma's. Terwijl Zahzah een ingetogen, bijna spookachtig portret van Fanon schetst, kiest Barny voor een meer heroïsche aanpak, met alle kenmerken van een biopic.

Hoewel qua vorm zeer verschillend, brengen beide films, gedreven door dezelfde bewondering, een levendig eerbetoon aan Fanon. Zowel Barny als Zahzah laat herleven wat hen zo inspireert aan hem: de kracht van zijn denken. Maar er blijft een paradox bestaan: hoewel afgeschilderd als een bezield, gepassioneerd man, komt Fanon hier bijna onverstoorbaar kalm over. Door zijn grootsheid lijkt hij eerder een mythische figuur dan een mens van vlees en bloed, ongrijpbaar en vastgeklonken in zijn legende.

Een documentaire uit 1996 daarentegen geeft de man weer een menselijk gezicht. Frantz Fanon: Black Skin, White Mask van de Brit Isaac Julien is momenteel beschikbaar op het streamingplatform Tënk.

Met een vrije, expressieve stijl vermengt de film reconstructies, archiefbeelden, getuigenissen van naasten en beschouwingen van denkers als Stuart Hall en Françoise Vergès. Zo ontstaat het portret van een visionaire, vurige, complexe en soms tegenstrijdige Fanon. Een diepmenselijke Fanon. Maar niet minder een held.