Europalia España: een Spaanse theatergolf overspoelt Brussel

Van oktober tot februari nodigt Europalia de hedendaagse Spaanse scene uit om de Belgische theaters – en dan vooral de Brusselse – te veroveren met meer dan dertig voorstellingen. In het Spanje van vandaag is theater een absolute noodzaak, een laboratorium voor avant-gardistische ideeën, en dit festival laat ons daar getuige van zijn.

Als we er één beeld op moeten plakken, dan is het dat van bruisende energie, van een ontmoeting tussen disciplines en tijdperken. Het Spanje dat we tijdens deze editie van Europalia 2025 op de Brusselse podia zullen zien, is een jonge democratie. Na de uitbundigheid en radicaliteit die voortkwamen uit de hernieuwde vrijheid na het einde van de Franco-dictatuur, toen Spanje in 1978 een democratie werd, is voor de kunstenaars nu de tijd aangebroken om in de spiegel te kijken, terug te blikken op het verleden en zich hun geschiedenis opnieuw toe te eigenen, zonder ooit de verankering in het heden te vergeten. Het is een herlezing van het verleden in een hedendaagse taal.

Als een milhojas – de Iberische millefeuille – wisselt het overvloedige podiumprogramma van Europalia España internationaal gerenommeerde namen af met in Spanje bejubelde artiesten en de grote namen van morgen.

Veel van deze voorstellingen vermengen niet alleen heden en verleden, maar ook disciplines. Dat zien we bijvoorbeeld in de onweerstaanbare creatie Juana ficción van de grote choreografe La Ribot en dirigent Asier Puga in Bozar (15/12). Ze ontmoeten elkaar rond de figuur van Johanna van Castilië. De dochter van Isabella de Katholieke en moeder van de toekomstige keizer Karel V kreeg de bijnaam de Waanzinnige, heeft nooit geregeerd en bracht het grootste deel van haar leven opgesloten in een klooster door.

Op de tonen van de muziek van Iñaki Estrada, waarin elektronische klanken en oude muziek, gedragen door een polyfoon koor, met elkaar verweven zijn, duikt La Ribot samen met danser en acteur Juan Loriente in de melancholische wereld van de gevangen koningin. Het resultaat is een betoverende rondedans waarin de geest van de renaissance wordt geïnjecteerd met jazz en elektro.

De wonden helen

De geschiedenis die pijn doet, is de geschiedenis waarvan de tijd de wonden nog niet heeft geheeld. In 1936, te zien in de KVS (25/10), blikt Andrés Lima terug op de militaire staatsgreep die de Tweede Republiek omverwierp en een drie jaar durende burgeroorlog ontketende. De vier uur durende voorstelling, een groot succes in Spanje, volgt het dagboek van een tienermeisje en neemt ons mee op een kritische en documentaire reis, doorspekt met cabaret, zang en dans.

De tradities en de geschiedenis in vraag stellen, betekent vaak de vaders in vraag stellen. Dat is precies wat Israel Galván en Mohamed El Khatib doen in een grappige en ontroerende voorstelling in het Théâtre National (26 > 30/11). De eerste, afkomstig uit een familie van beroemde dansers, heeft de flamenco op zijn kop gezet met een hedendaagse en onorthodoxe aanpak. De tweede is een toneelschrijver en regisseur die het theater ziet als een plek voor uitwisseling en ontmoeting. Beiden droomden ervan om profvoetballer te worden. Hun ontmoeting op de planken in Israel & Mohamed heeft de energie van een warming-up met de bal. Ze schoppen, ontwijken en maken schijnbewegingen.

Voorafgaand aan hun ontmoeting interviewde elk de vader van de ander. Op het podium verweven ze met tederheid en humor hun familiegeschiedenissen, hun intieme wonden en hun conflicten met hun vader. Israel doorbreekt al dansend de beelden en woorden van dit documentaire theater, nu eens op oosterse muiltjes, dan weer op voetbalschoenen met noppen.

Het Madrileense theatercollectief La Tristura, opgericht in 2004, maakte deel uit van een generatie jonge makers die nieuwe vormen wilden uitvinden buiten de traditionele circuits. Mettertijd verwierven ze institutionele erkenning, maar ze bleven trouw aan hun experimentele aanpak. Ze worden geprogrammeerd in het Centro Dramático Nacional en uitgenodigd op grote festivals in binnen- en buitenland.

Ze onderscheiden zich door een intieme, tedere en poëtische benadering van het hedendaagse leven. Hun laatste productie, Future Lovers, ontstond in 2018 uit improvisaties op de planken met een groep niet-professionele tieners, die dat overgangsmoment naar de volwassenheid oproepen, het worden van een nieuw iemand.

De voorstelling die we in Théâtre Les Tanneurs (9 > 11/10) te zien krijgen, is een nieuwe versie die zes jaar later met dezelfde acteurs is gemaakt. "De eerste versie weerspiegelde onze gemoedstoestand en onze verwarring over de wereld en relaties wanneer je 17 bent. We hebben het stuk op 21-jarige leeftijd opnieuw gemaakt. De wereld is voor ons inmiddels veel nadrukkelijker aanwezig en veel situaties die we toen meer afstandelijk benaderden, hebben we nu zelf meegemaakt," merkt acteur Gonzalo Herrero op.

De enscenering laat nu alle kunstgrepen, decors en rekwisieten achterwege om alleen de waarheid van hun personages, hun lichamen en hun woorden over te houden. Toch verliest La Tristura haar DNA niet en blijft ze de scène bespelen met beelden en beweging als choreografie.

Het gebeurt in de regio's

In Spanje, net als elders, trekken grote steden als Madrid en Barcelona kunstenaars en makers aan door de diversiteit van hun culturele infrastructuur, maar we zien ook een terugkeer naar de regio's, waar de huren lager zijn en waar bij gebrek aan middelen de creatieve vrijheid, paradoxaal genoeg, juist groter is.

Territorio nestelt zich in de KVS voor een immersief festival dat de dynamiek van de 17 autonome Spaanse regio's en hun vernieuwende artiesten in de kijker wil zetten. Zo heeft het collectief Box Levante in Algeciras, Andalusië, een artistiek centrum opgericht dat in containers is ondergebracht.

"We zitten niet ver van Afrika. Het is een plek met veel armoede, drugs- en criminaliteitsproblemen, en zonder enig artistiek aanbod. Ze zijn begonnen te werken met lokale artiesten, die vaak wortels hebben in Afrika of elders. Dit is een ander, minder bekend gezicht van Spanje, omdat de immigratie daar wat later op gang kwam," zegt Gerardo Salinas, programmator van Territorio.

Het wordt een vierdaags immersief festival met lezingen, voorproefjes van voorstellingen en drie volledige producties. Eén daarvan is Cuerpos Celestes van Azkona & Toloza: een poëtische reis naar de toekomst, die zal gaan over kolonies in de ruimte en de mineralen die we vinden in zonnepanelen of in onze smartphones.

Het festival wordt afgesloten met La Voz de Alarma van het vj/dj-duo Los Voluble. Op een mix van elektro en flamenco projecteren ze actuele of politieke fragmenten uit hun archieven. Meer dan een festival wordt het een ritueel van ontmoetingen en uitwisselingen. "We zullen er van tien uur 's ochtends tot elf uur 's avonds zijn met het merendeel van de artiesten. Wie dat wil, krijgt ook de kans om een Spaanse ervaring te beleven: de sobremesa, het natafelen met de mensen van wie je houdt."

Samen theater maken

"Tijdens de eerste editie van Europalia, gewijd aan Spanje, was de meerderheid van de artiesten mannelijk. Deze keer wilden we vrouwelijke artiesten naar voren schuiven," aldus Maral Kekejian, artistiek directeur van Europalia España.

Dat gebeurt onder meer met Las Huecas, een jong Catalaans collectief van vier vrouwen dat in de Beursschouwburg optreedt (4 & 5/12). De l'amistat (Over vriendschap) is hun nieuwste voorstelling, die ze voor het eerst buiten Spanje spelen. Ze vragen zich af of je samen theater kunt maken en toch "vriendinnen" kunt blijven, en ze nodigen hun dubbelgangers uit voor een identitaire confrontatie vol scherpe, satirische en soms absurde humor.

De performance voedt zich met lichaam en woord om vormen en disciplines te kruisen en identiteiten te doen vervagen. Het Europalia-festival verwelkomt verschillende artiesten uit deze in Spanje bijzonder vruchtbare scene.

One Night at the Golden Bar is een plek van fantasie, tegelijk poëtisch en kitsch, die neerstrijkt in Théâtre Les Tanneurs (16 & 17/10). Het is ook de plek van liefde en pijn. Onder een goudstroom gebruikt Alberto Cortés, begeleid door César Barco Manrique op het klavier, zijn lichaam, zijn stem, zijn kwetsbaarheid en een bok als verleidingsinstrumenten voor een romantische, buitensporige en soms belachelijke liefde. Als dramaturg en performer met een hybride achtergrond en stijl, heeft Cortés zijn identitaire en politieke kunst tot bloei gebracht. De laatste jaren is die een vaste waarde geworden in het hedendaagse Spaanse theater.

Cuqui Jerez presenteert in Théâtre Varia (23 & 24/10) de première van Sugar Island, waarin ze het klassieke ballet, de automatismen van de toeschouwer en de grenzen van de representatie deconstrueert. Sugar Island is een eiland en een levend organisme. Door het klassieke, het kunstmatige, pop en het vreemde te vermengen, ontwikkelt de artieste een organische esthetiek van het contrast, van de barst, van het bevreemdende.

In de Kaaistudio's verkennen Paz Rojo en Arantxa Martínez met Hyperdream (22/11) een wereld van waaruit ze doorgeven wat er gebeurt, wat er gebeurd is, wat ze zich voorstellen, de geluiden van vogels, een landschap of de sensaties van de kleren die ze dragen. Via geluid en aanraking strelen ze het onbekende om het ons in dans te vertellen.

Het universum van de performance is nooit ver weg van de beeldende kunsten, zoals bij Maider López, een kunstenares die graag projecten creëert in de publieke ruimte, waar de geografie en de geschiedenis van de plek, net als die van haar bewoners, de uitkomst van het werk bepalen. Walk the River (9/11), speciaal ontworpen voor Brussel, maakt samen met de bewoners de Zenne weer zichtbaar door te luisteren, te wandelen en herinneringen op te halen.

Theater, dans, performance: het maakt niet uit. De geselecteerde artiesten van Europalia España delen een vernieuwende energie, zelfs wanneer die put uit tradities of uit niet-Europese culturen die door immigratie onze samenleving verrijken. Jong van geest, onbevangen en gepassioneerd, ¡es una cultura viva!