Europalia España viert leven, werk en erfenis van Francisco de Goya

Met de tentoonstelling Luz y sombra stellen Europalia España en Bozar scherp op Francisco de Goya (1746-1828), de meesterschilder en -graveur die zou uitgroeien tot katalysator van een moderniteit die geworteld is in de Spaanse realistische traditie en die nog steeds hele generaties blijft inspireren.

Toen Europalia in 1985 in het teken stond van Spanje, had het land nog geen decennium kunnen proeven van democratie en vrijheid van denken. Voor kunstenaars was dat een bruisende periode, waarin er veel te doen en te maken viel. Veertig jaar en twee generaties later is het land nog steeds jong en blijven zijn kunstenaars, te midden van een diversiteit aan regio's en identiteiten, gretig experimenteren en ontdekken, zonder daarbij het verleden te vergeten.

Europalia's keuze om een grote tentoonstelling aan Francisco de Goya (1746-1828) te wijden, lag voor de hand. Meer dan welke andere schilder ook belichaamt hij de Spaanse identiteit. Ook vandaag nog is hij een referentiepunt voor tal van artiesten, die in hem de eerste hedendaagse Spaanse kunstenaar zien, door zijn vermogen om invloeden te assimileren en door zijn experimentele benadering van de kunst.

Tussen het academische realisme van zijn beginjaren en de Pinturas negras (Zwarte schilderijen), die hij aan het einde van zijn leven maakte en die het gestuele expressionisme aankondigden, vertoont zijn oeuvre vele facetten. Zozeer zelfs dat tijdens de Spaanse burgeroorlog beide kampen zich erop beriepen, met verschillende rechtvaardigingen en aanknopingspunten. De kunst van Francisco de Goya reflecteert een tijdperk van crises, transformaties, oorlogen en onzekerheden, en is dus ook een verontrustende spiegel voor ons eigen tijdsgewricht.

Spaanse canon

Luz y sombra in Bozar volgt de artistieke evolutie van de schilder in drie periodes van zijn leven, én laat zijn werk in dialoog treden met het werk van de kunstenaars die hem omringden en de creatieve geesten die hij na zijn dood, toen zijn oeuvre een soort 'Spaanse canon' werd, inspireerde. Goya is in die zin geen genie in een vacuüm, maar een man van zijn tijd, die de kunst vooruithielp door inspiratie te putten uit het verleden. Zijn jeugdwerken met religieuze onderwerpen getuigden nog van een academische stijl, een erfenis van zijn grand tour door Italië. Toen hij volkse figuren met kleurige kledij begon te schilderen, sloot hij aan bij een populaire trend aan het hof, maar hij voegde er zijn eigen empathische blik aan toe, die verder reikte dan de stereotypen.

In prentenreeksen als Los desastres de la guerra (De gruwelen van de oorlog) en Los disparates (De dwaasheden) experimenteerde Goya wellicht het meest met zijn onderschriften, dubbelzinnigheden en woordspelingen. Die vormden onder meer de inspiratie voor een reeks van John Baldessari, die nu eveneens te zien is in Bozar. De prenten verwijzen ook naar beelden die destijds werden verspreid door blinde mensen en gewone lieden, waarin de machthebbers op de korrel werden genomen. Een traditie die werd voortgezet tijdens de burgeroorlog en onder het Franco-regime.

Ten tijde van de onafhankelijkheidsoorlog maakte Goya een reeks kleine olieverfschilderijen op hout, die getuigen van verzetsactiviteiten tegen de napoleontische troepen. Het waren geen werken in opdracht, maar schilderijen die hij op eigen initiatief maakte om ze vervolgens te verkopen aan zijn aristocratische vrienden, wat vernieuwend was voor zijn tijd.

Toen hij zijn Pinturas negras rechtstreeks op de muren van zijn huis aan de rand van Madrid schilderde, was hij doof en leefde hij teruggetrokken, gekweld door dood en waanzin, in een periode van onrust en instabiliteit in Spanje. Hij experimenteerde met nieuwe technieken en schilderde zichzelf als een oude man die “nog steeds aan het leren” was.

Weerklank

“Goya werd gevormd tegen het einde van de barok en aan het begin van het classicisme, de avant-garde van zijn tijd,” merken curatoren Rocío Gracia Ipiña en Leticia Sastre Sánchez op. “Hij putte uit beide stromingen en integreerde hun lessen in zijn praktijk. Bovendien herinterpreteerde hij de volkscultuur, die hij gebruikte als inhoud en als taal, en benaderde hij elk kunstwerk als een experimenteel probleem, voortdurend in ontwikkeling en nooit echt voltooid totdat het collectief werd gezien.”

Goya's evolutie maakt het mogelijk om meer dan zeventig Spaanse kunstenaars die hij kende of beïnvloedde in hun culturele en historische context te plaatsen. De volkse inslag van Goya vond weerklank bij dichter Federico García Lorca, in de popart van Eduardo Arroyo of de antipop van Darío Villalba. Het sarcasme en de humor die Goya ontwikkelde, zijn diep verankerd in het Spaanse karakter. Vele jaren later zou hij worden geclaimd door kunstenaars als José Gutiérrez Solana en Patricia Gadea. Zijn politieke engagement vindt weerklank bij kunstenaars als Pablo Picasso, Manolo Millares, Antonio Saura en Equipo Realidad.

Als een eeuwige bron lijkt Goya nooit op te drogen én inspireert hij ook andere disciplines. Dat is te zien in de tentoonstelling met The sleep of reason, het resultaat van een workshop onder leiding van danseres en choreografe Núria Guiu Sagarra met de studenten van de bacheloropleiding Dans van het Koninklijk Conservatorium Antwerpen, die tableaux vivants brengen in het verlengde van Goya's onheilspellende, satirische universum. De van oorsprong Venezolaanse kunstenares Sophia Rodriguez baseert zich in haar performance La maja desnuda. Eaten by Saturn dan weer op twee beroemde werken van de Spaanse kunstenaar.

De tentoonstelling Luz y sombra. Goya en het Spaanse realisme loopt van 8/10 tot en met 11/1 in Bozar, bozar.be