Hangt in het Erasmushuis in Anderlecht een oorspronkelijke Hiëronymus Bosch? Na drie eeuwen onderzoek geeft het schilderij ‘De aanbidding der Koningen’ nog steeds niet al zijn geheimen prijs.
© Erasmushuis - Maison derasme - Anderlecht
| De drie wijzen geven geschenken, zonder een voor Bosch typische extra laag van betekenissen, zegt onderzoeker Jos Koldeweij.
Een Bosch die geen Bosch is in het Erasmushuis
Lees ook: Erasmushuis houdt renaissancefeest
Het blijft een van de grotere mysteries in Anderlecht: wie schilderde De aanbidding der Koningen, een drieluik dat ophangt in het Erasmushuis en internationale faam geniet?
Kunsthistorici debatteren al decennialang over de mogelijke auteur van het werk. Volgens Max Friedländer, een Duitse autoriteit die midden vorige eeuw stierf en bekendheid verwierf door zijn kennis over de Nederlandse schilderkunst, gaat het om een origineel van Bosch zelf. Of minstens om een variant van een eerder werk, laat op zijn leven gemaakt. Maar anderen weerleggen die stelling, en gokken eerder op een navolger, en wijzen op het feit dat wereldwijd zeker een dertigtal kopieën bestaan met hetzelfde onderwerp.
Ook Jos Koldeweij zit op die laatste lijn. De Nederlander, als onderzoeker verbonden aan de Radboud Universiteit van Nijmegen, onderzocht in het najaar van 2017 het Brusselse drieluik met allerhande nieuwe snufjes, zoals infraroodfotografie en een stereomicroscoop. Hij en zijn team bestraalden het schilderij ook met licht met een hoge resolutie. Op die manier kon hij zien wat al die tijd onder de verflaag verborgen zat – schetsen, geheime boodschappen, prototypes.
"De triptiek van Anderlecht is stukken braver dan wat we van Bosch gewoon zijn"
“De triptiek is geen origineel van Bosch,” aldus Koldeweij, die vorige week zijn bevindingen kenbaar maakte voor een beperkt publiek. “Maar diegene die het schilderij maakte, moet ofwel ooit in het atelier van de grootmeester zijn geweest, of tot de eerste golf van volgelingen horen, die tot Antwerpen en Brussel uitzwermden, de Zuidelijke Nederlanden dus. Want de triptiek toont zowel duidelijke gelijkenissen als opvallende afwijkingen met bijvoorbeeld de befaamde triptiek uit het Museo del Prado, voor honderd procent een origineel van Bosch.”
Dat het allicht geen Bosch is, kan Koldeweij onder meer afleiden uit kleine moderne elementjes in het schilderij. Zoals een gravure in de stenen poort die vormelijk verwijst naar het titelblad van Utopia, van Thomas More, dat in 1518 verscheen, twee jaar na de dood van Bosch.
Ook inhoudelijk mist het schilderij in het Erasmushuis de nodige zwaarte. “Qua symboliek is het werk vlakker dan een echte Bosch, die veel meer de fantasie prikkelt, en zinspeelt op de dreiging van het einde van de wereld,” oordeelt Koldeweij. “En details moeten dat afroepen, zoals magische tussenwezens, duiveltjes, en Oudtestamentische referenties. De triptiek van Anderlecht is wat dat betreft stukken braver. Zo getuigen de geschenken van de drie wijzen van niets anders dan mirre, goud en wierook. Bosch legde in zijn versie daar nog een extra laag van betekenissen bovenop.”
Ook de ‘vierde wijze’, de man die midden in de stal staat achter een muurtje en loenst naar de baby en Maria, lijkt veel braver dan die van Bosch, die hem halfnaakt en als waanzinnig afbeeldt – als de antichrist volgens sommige interpretaties. In die van Anderlecht draagt hij kleren, met de geparfumeerde air van een edelman.
Gracieuze zwarte
Naar alle waarschijnlijk bestelde een kanunnik van de Collegiale Sint-Pieter-en-Sint-Guidokerk het kunstwerk, dat tussen 1520 en 1530 werd gemaakt. Wat eventueel verklaart waarom Petrus op de voorkant van de gesloten triptiek afgebeeld staat, de patroonheilige van de kerk.
“Archiefmateriaal uit die tijd, zoals inventarissen of een logboek, ontbreekt om te achterhalen wie precies de opdracht kreeg,” zegt Koldeweij. “Daardoor blijft het mysterie tot op vandaag bewaard. Ik beschik momenteel over te weinig overtuigend bewijs om een naam te poneren, daarom blijf ik voorzichtig. Al vermoed ik wel om wie het mogelijk kan gaan.”
Hoe dan ook: de onbekende schilder stal gretig met zijn ogen en kopieerde naar hartenlust. Zo liggen op het dak van de stal twee herders, met dezelfde attributen, die ook bij Bosch voorkomen, alleen gespiegeld. Ook de zwarte koning, linksonder in beeld, lijkt sterk op zijn evenknie in het schilderij van het Prado: even gracieus, even statig, en in een even wit kleed gestoken. Met dat verschil dat hij, in de triptiek van Anderlecht, een schoudermantel draagt waarop een oer-Bijbels fragment staat, namelijk de verering van het gouden kalf.
Rest de vraag: gaat het om topwerk? Koldeweij nuanceert. Hij vindt De aanbidding der Koningen een prachtig schilderij, waar hij urenlang naar kan kijken. “Maar ten opzichte van het echte werk van Bosch, en leeftijdsgenoten zoals Jan Van Eyck, blijft het een subtopper.”
Erasmushuis. de Formanoirstraat 31, 1070 Brussel
Alle dagen open, behalve op maandag, van 10 tot 18 uur.
erasmushouse.museum
Lees meer over: Anderlecht, Expo, Hieronymus Bosch, Erasmushuis, triptiek
Fijn dat je wil reageren. Wie reageert, gaat akkoord met onze huisregels. Hoe reageren via Disqus? Een woordje uitleg.