Gevangenis van Vorst heropent deels als museum: ‘Sensibilisering over detentie is nodig’

De historische gevangenis van Vorst sloot in 2022 definitief de deuren: geklasseerd, maar fel verloederd en in afwachting van renovatie. Sinds de opening in 1910 verbleven duizenden gedetineerden er in de cellen, zowel mannen als vrouwen. De vzw 9 m² wil hun verhalen naar buiten brengen en start met geleide bezoeken op de site voor een beter begrip van detentie in ons land.

Seriemoordenaar Freddy Horion, Brussels bendeleider Patrick Haemers, patriotten tijdens de Eerste Wereldoorlog, verzetsstrijders tijdens de Tweede en collaborateurs daarna. Het lijstje met beroemde en minder bekende gedetineerden in Vorst is lang, want sinds de opening in 1910 zag de site meer dan een eeuw aan geschiedenis passeren. Zelfs de Zweedse misdadiger Clarke Olofsson, naar wie het beroemde Stockholmsyndroom later is vernoemd, zat er een tijd vast.

“Deze gevangenis weerspiegelde van meet af aan de mondialisering en diversiteit van de stad,” zegt emeritus geschiedenisprofessor Xavier Rousseaux (UC Louvain), nu vrijwillig gids in de gevangenis van Vorst.

“Mensen denken bij een gedetineerde vaak aan akelige stereotypen als Marc Dutroux. Maar de grootste groep gedetineerden bestaat vandaag uit precaire groepen, psychisch zieken of buitenlanders,” zegt Olivia Nederlandt, professor strafrecht aan de UC Louvain en lid van het internationaal observatorium voor gevangenissen.

“Zo worden onze gevangenissen sociale centra voor zaken die de politiek niet op tijd of adequaat aanpakt, zoals gezondheid of migratie. Veel gedetineerden zijn al getraumatiseerd voor ze hier aankomen. Ook dat verklaart de hoge stress en het geweld in de cellen. Er is enorm veel desinformatie over justitie en ons Belgisch gevangeniswezen.”

Negen vierkante meter

Dus is het tijd voor “massale sensibilisering”, vindt ze. Rousseaux en Nederlandt richtten drie jaar geleden samen met burgers, ex-gedetineerden en de Franstalige mensenrechtenliga de vzw 9 m² op. De naam verwijst naar de oppervlakte van een gemiddelde gevangeniscel in Vorst. Op negen vierkante meter leefden daar vaak twee, soms drie volwassen personen in één cel zonder sanitair. Dat was zo tot november 2022, toen de laatste 180 gedetineerden uit Vorst verhuisden naar de nieuwe megagevangenis van Haren.

“Mijn bed stond tegen het raam, een ander bed tegen de muur. We deelden één tafeltje en hadden één emmer om onze behoefte te doen,” zegt ex-gedetineerde Tahar Elhamdaoui. Hij zat in de jaren 80 meer dan twee jaar vast in Vorst na zware feiten. Hij was amper 21 bij zijn veroordeling. “Ik ben drie maanden in shock geweest over mijn opsluiting. Het menselijk brein is daar niet klaar voor,” zegt hij. “Ik voelde me als een hamster in een rad. Elke dag was hetzelfde.”

Sinds zijn vrijlating werkt Elhamdaoui als sociaal begeleider voor andere gedetineerden, die hij helpt bij hun re-integratie in de samenleving. Dat is niet gemakkelijk, benadrukt hij. “Het gevaarlijke is dat je de gevangenis gewoon raakt. Als je een kikker in heet water laat vallen, springt die eruit. Als je een kikker in koud water zet en dat water langzaam begint te koken, beseft die kikker niet dat hij levend gekookt wordt. Daarin schuilt het gevaar van de gevangenis: de gewenning,” zegt hij.

Dat Elhamdaoui nu al vijfendertig jaar een degelijke job heeft zonder recidive, dankt hij aan toevallige ontmoetingen, zegt hij. “Ik had het geluk dat ik hier goede mensen tegenkwam en dat een vriendelijke cipier met me praatte. Ik vraag me af of dat in de nieuwe systemen zoals die van Haren, met parlofoons achter gesloten deuren, nog zou lukken.”

Net die koppeling tussen het verleden en het bestaande gevangenisleven in België is de bedoeling van vzw 9 m². Elhamdaoui is één van de gidsen die geïnteresseerden via deze vzw zal rondleiden in zijn oude cellen. “Ooit moest ik drie maanden een cel delen met een schizofrene man die drie mensen had vermoord,” zegt hij dan eens terloops. Een andere gids vertelt in de psychiatrische afdeling hoe zijn eigen moeder er een hele tijd was geïnterneerd. “Ze zat in een cel naast een lid van de terroristische groepering CCC en raakte totaal overstuur door de lichtregelaars, alsof het nooit gewoon dag of nacht was,” vertelt de man.

Site verkopen

Het zijn dit soort verhalen die vzw 9 m² bekend wil maken, in eerste instantie bij studenten en scholieren, maar ook bij magistraten, politici en buurtbewoners. “We leggen daarvoor nu contact met wijkverenigingen en justitie,” zegt Xavier Rousseaux. Pas drie weken geleden kreeg de vzw de sleutels van deze ene vleugel in Vorst. Die mogen ze huren van de Regie der Gebouwen tot tegenbericht, of tot er plannen zijn voor een definitieve herinrichting van de site. Voorlopig zijn die niet in zicht.

“Het doel blijft om de site te verkopen,” zegt Steven Hus van de Regie der Gebouwen. Alleen kan zo'n eventuele koper de lege gevangenis enkel herinrichten als een nieuwe voorziening van collectief belang of een openbare dienstverlening. Zo staat het in het huidige bestemmingsplan van de wijk omschreven. “Dit beperkt de herontwikkelingsmogelijkheden aanzienlijk,” zegt Hus. De Brusselse regering toonde in het verleden wel zelf interesse om de site te kopen en zou het bestemmingsplan ook kunnen aanpassen. Binnen de huidige politieke impasse ligt zo'n aankoop niet bovenaan op tafel.

De Regie der Gebouwen benadrukt wel dat hun huurcontract met de vzw 9 m² flexibel is en “op korte termijn beëindigd kan worden”.

Dat beseft de vzw goed. Bezoekers mogen niet wijken van de vaste rondleiding en alle cellen zijn in hun originele staat behouden. “Het is belangrijk om een detentiemuseum op de site zelf te openen en niet zomaar via foto’s of verhalen elders. Enkel hier kan je het lijden van duizenden mensen zelf voelen,” zegt Olivia Nederlandt daarover na afloop van het bezoek.

De groep aanwezigen is inderdaad stil, het bezoek beklijft. In aftandse cellen ligt her en der duivenpoep, er hangen stukken plafond naar beneden en je voelt de benauwdheid. De rondleiding start bij het registratieloket waar gedetineerden hun kleding inleverden. Wat verderop moesten ze naakt douchen voor de ogen van het personeel. In de psychiatrische vleugel waren mensen soms jaren geïnterneerd zonder menselijk contact of veel daglicht, hoor je onderweg.

Antropologie en geneeskunde

“In 1910 opende in Vorst het allereerste laboratorium voor criminologische antropologie in ons land,” zegt Xavier Rousseaux over die laatste afdeling. In de jaren 70 werd dat labo omgevormd tot een psychiatrische vleugel, maar het was daarvoor dus al deel van het zogenoemde masterplan voor Belgische gevangenissen van Edouard Ducpétiaux. Die had eerder al de stervormige gevangenissen van Sint-Gillis en Dendermonde bedacht, telkens met een centrale toren of panopticum om iedereen in de gaten te houden.

“In de negentiende eeuw geloofde men echt dat misdaad met geneeskunde en constante observatie op te lossen viel. Artsen en antropologen zorgden hier voor een soort triage. Wie ‘te redden’ viel, werd voorbereid op een terugkeer naar de maatschappij,” zegt Rousseaux.

In de vrouwenvleugel gebeurde die re-integratie zelfs door een kloosterorde van zusters. Die hadden een eigen pastorie naast de gevangenis. “Zij leerden de vrouwelijke gedetineerden huishoudelijk werk in een school en er was een kleine kapel boven de vleugel,” zegt Olivia Nederlandt. “Alles stond in het teken van sociale verdediging: gedetineerden werden geobserveerd om de rest van de maatschappij te beschermen. Hen moraliseren, medicaliseren en opvoeden moest hen voorbereiden op hun latere vrijlating. Die ideeën leven vandaag nog altijd voort,” zegt ze.

De vzw 9 m² wil die doordrongen blik op detentie nu luidop in vraag stellen door de deuren open te gooien. “Detentie is complex en bezoekers zullen hier niet buiten komen met alle antwoorden. We hopen net dat mensen hier buiten komen met vragen,” besluit Nederlandt. “Waarom zit ons penitentiair systeem in elkaar zoals vandaag? Experts vragen al jaren meer menselijke hulp en minder gevangenismuren. Toch blijft het omgekeerde gebeuren.”

Wie nu al een rondleiding wil boeken, kan dat doen per e-mail via het adres info@9m2.be. Een bezoek kan maximaal met 25 personen tegelijk.