Mama, dakloos en op zoek naar een nieuw leven: Samusocial geeft moeders een nieuwe start

Een op de tien dakloze vrouwen in Brussel is ook moeder. Initiatieven zoals Step Forward en Casa Frida van Samusocial bieden onderdak en begeleiding, maar door onder andere het nijpende woningtekort staan die voorzieningen onder druk. BRUZZ sprak met twee jonge vrouwen en experts uit de sector. “Elke avond moeten de noodopvangcentra vrouwen met kinderen weigeren.”

In Brussel bieden Casa Frida en Casa Vesta een unieke opvang voor alleenstaande vrouwen en moeders met kinderen, vaak getekend door een zwervend bestaan, precaire levensomstandigheden en uitsluiting. Iedereen heeft er een eigen kamer, een eigen plek, een beetje privacy. Voor de 25-jarige Nethy betekende dat het begin van een nieuw leven.

“Ik ben degene die de vlinders aan de muur heeft gehangen. De sterren zijn van een mama die hier eerder woonde. Maar ik vond ze meteen mooi, dus heb ik ze gehouden.” In dit knusse kamertje, verlicht door een paar nachtlampjes, heeft de 25-jarige Nethy een cocon gecreëerd voor haar twee jonge kinderen (1 en 2,5 jaar). Portretten van de kleintjes sieren de muren. Het babybedje, waar de jongste niet meer in wil slapen omdat hij liever bij zijn moeder en zus ligt, doet nu dienst als speelgoedbak. “Na alles wat we hebben meegemaakt, begrijp ik dat ze niet alleen kunnen slapen.”

Nethy woont nu zes maanden in Casa Frida, een van de twee huizen die Samusocial Brussel heeft geopend voor alleenstaande vrouwen en moeders met kinderen. Die discrete opvanghuizen in hartje Brussel – Casa Frida en Casa Vesta – tellen respectievelijk 14 en 11 kamers. “Wat voor mij alles heeft veranderd, is dat ik hier met mijn kinderen een eigen kamer heb, en vooral een eigen douche. Je hebt geen idee wat dat betekent voor je mentale welzijn,” vertelt ze. “Vroeger, in het opvangcentrum voor gezinnen, bevonden de douches zich in de kelder. Uit angst voor agressie spraken de vrouwen af om er samen naartoe te gaan. Het was ontzettend eng (het centrum heeft zijn oude, tijdelijke locatie intussen verlaten, en nu beschikt elke kamer over een eigen douche, red.).”

In Casa Frida hebben de vrouwen een eigen kamer, sleutel, badkamer en privétoilet. De keuken wordt gedeeld, maar iedereen kookt voor zichzelf. “Op de vorige plek kregen we kant-en-klare maaltijden die ik niet binnenkreeg. Ik had geen eetlust meer.” Nog een cruciale verandering: de bewegingsvrijheid. Geen avondklok of aanwezigheidscontroles. “Ik kon die bemoeienissen niet meer verdragen, het gevoel dat ik me altijd moest verantwoorden.”

Trauma’s en herstel

“In een Casa hebben sommige vrouwen zes maanden nodig om gewoon weer op adem te komen, voordat ze zelfs maar administratieve stappen kunnen zetten,” legt projectverantwoordelijke Thibault Dutoit uit. Ze worstelen vaak met ernstige trauma’s. De Casas vangen vrouwen op van wie de situatie als “oplosbaar” wordt beschouwd: er moet binnen een jaar uitzicht zijn op een verblijfsvergunning of op autonomie. Het project richt zich in het bijzonder op vrouwen met een migratieachtergrond. “Autonomie betekent ook kunnen herkennen welke steun je nodig hebt: huisvesting, onderwijs voor de kinderen, gezondheidszorg, juridische hulp, psychologische ondersteuning ... Alleen is het haast onmogelijk.”

Nethy is daar het perfecte voorbeeld van. Ze komt uit Congo en vertrekt in 2022 naar Frankrijk, waar ze een Belgische man ontmoet. Ze vertelt dat ze met hem naar België komt, maar vervolgens zonder geld, papieren of netwerk de deur uitgezet wordt. De straat wordt haar enige uitweg, station Brussel-Zuid haar toevluchtsoord. “Ik was alleen, ziek en vreselijk misselijk. Voorbijgangers keken weg of liepen snel door.” Tot een onbekende vrouw haar één nacht onderdak biedt en meeneemt naar het ziekenhuis. De diagnose valt: ze is zwanger. Ze wordt doorverwezen naar het noodopvangcentrum Louiza van Samusocial.

De schok is groot. “We deelden de ruimte met drugsgebruiksters en vrouwen met zware psychische problemen. Ik was depressief en kon me niet verheugen over mijn zwangerschap.” Na drie maanden wordt Nethy overgeplaatst naar een gezinscentrum van Samusocial, waar ze bijna twee jaar blijft. Daarna trekt ze voor drie maanden naar een ander centrum van Samusocial in Schaarbeek, voordat ze een plaats krijgt in de Casa.

De toegang tot de Casas is voorbehouden aan alleenstaande vrouwen en moeders zonder zware verslavingen of ernstige psychiatrische stoornissen – criteria die soepel worden toegepast. “Duikt er na opname toch een verslaving op, dan werken we daaraan. We zetten ze niet zomaar op straat,” verduidelijkt Dutoit. De opvang is gratis, maar elke bewoonster moet tot 40 procent van haar inkomsten sparen om haar vertrek voor te bereiden.

Nethy kon aanspraak maken op regularisatie via gezinshereniging, omdat haar kinderen in België zijn geboren. Maar de weg was bezaaid met hindernissen. Ze moest haar eerste kind laten erkennen als Belg, DNA-testen ondergaan en de constante dreiging van uitzetting trotseren. “Met de maatregelen van de nieuwe regering zal regulariseren steeds moeilijker worden,” betreurt Thibault Dutoit.

Dankzij haar verblijf in de Casa kon Nethy zich eindelijk laten domiciliëren, een cruciale stap die elke regularisatieprocedure en het verkrijgen van talrijke sociale rechten (kinderbijslag, OCMW, ziekenfonds, enz.) aanzienlijk vergemakkelijkt. Zonder domiciliëring kom je geen stap vooruit.

Na de regularisatie blijft een woning vinden een enorme uitdaging. Ook hierbij biedt de Casa begeleiding: een woning zoeken, huisbezoeken oefenen, administratieve stappen ondernemen, aanbevelingsbrieven ... Maar garanties zijn er niet.

“Tegenwoordig is een woning zoeken een hele onderneming,” zegt Dutoit. “Er is een schrijnend tekort aan betaalbare woningen, en onze bewoners ondervinden discriminatie vanwege hun naam of afkomst.”

Met haar OCMW-uitkering liep Nethy vast op de huurprijzen: “1.200 tot 1.700 euro voor een tweekamerappartement in Brussel.” Na lang zoeken en dankzij wat spaargeld kon ze toch een appartement kopen – een primeur voor het project, dat hoofdzakelijk gericht is op huurwoningen. “Deze aankoop werd mogelijk gemaakt dankzij het Woningfonds, dat overigens vanaf 1 juli geen hypothecaire leningen meer zal verstrekken,” legt Thibault Dutoit uit.

Totale onzekerheid

Sinds hun opening vijf jaar geleden hebben de Casas 100 vrouwen opgevangen; 85 zijn al uitgestroomd, de meesten naar een privéwoning. Maar de toekomst oogt somber. De regering die in februari 2025 aantrad, wil vluchtelingen tijdens hun eerste vijf jaar in België geen OCMW-steun meer geven – een periode die nochtans cruciaal is, waarschuwt Dutoit. De besparingen van de Arizona-coalitie bedreigen ook de opvangcapaciteit van de Casas. “De onzekerheid is totaal.”

Nog een moeilijkheid: het wordt steeds lastiger om de bewoonsters te laten erkennen als alleenstaanden. Omdat ze een adres delen met een tiental andere vrouwen, worden ze soms als samenwonenden beschouwd, waardoor het bedrag van hun OCMW- of werkloosheidsuitkeringen lager uitvalt. “Elke domiciliëring is een gevecht geworden,” betreurt Dutoit.

Nethy en haar kinderen bereiden zich voor om de Casa te verlaten. Een moment van vreugde en weemoed. “Ik heb hier vriendschappen gesloten. Onze kinderen speelden samen. Met wie moet ik straks nog ruziemaken?” grapt ze. Om er meteen aan toe te voegen: “Maar nu denk ik: mijn leven is begonnen. Zelfs als ik er op een dag niet meer ben, zullen mijn kinderen een dak boven hun hoofd hebben. Ze zullen de straat niet kennen zoals hun mama.”

In november vorig jaar telde Bruss’Help 9.777 mensen zonder dak of thuis, wat neerkomt op een stijging van 25 procent in twee jaar. Een derde van de Brusselse daklozen zijn vrouwen. In een op de tien gevallen gaat het om alleenstaande moeders. Zoals benadrukt door Sébastien Roy, algemeen directeur van Samusocial: “Elke avond moeten we vrouwen met kinderen weigeren die zich aandienen bij onze noodopvangcentra, door een gebrek aan plaatsen.”

Eerst een dak boven je hoofd, dan je leven weer opbouwen: dat is het principe van Housing First. In Brussel helpt het programma Step Forward jongvolwassenen die op straat zwerven om weer stabiliteit te vinden. De weg is lang. Voor Valérie, 31 jaar en mama, begon alles op de dag dat ze haar sleutels kreeg.

“Het was de eerste keer in mijn leven dat ik een echte woning had,” vertelt Valérie. Ze was toen 22 jaar oud. Ze had nog nooit stabiliteit of de warmte van een thuis gekend. Als kind van een dakloze moeder groeide ze op in een chaotische omgeving, waar de rollen vaak omgekeerd waren. “Mijn moeder rekende altijd op mij om hulp te zoeken,” herinnert ze zich. Aude Gijssels, coördinatrice van het project Step Forward, kent Valérie goed – ze volgt haar traject al sinds haar tienerjaren. In haar 25 jaar bij Samusocial is Gijssels geconfronteerd met veel gebroken levens. “We merken dat veel jongeren op straat belanden omdat ze problematische ouders ontvluchten. Tegenwoordig kiezen ze steeds vaker voor de straat in plaats van voor hun familie.”

Al heel jong, na een kindertijd in instellingen, belandde Valérie op straat. Soms aanvaardde ze een plaats in een noodopvang, maar nooit voor lang. “Ik voelde me er niet veilig. Een leven in groep was niets voor mij. Ik wilde alleen zijn, ondanks de gevaren van de straat.” Die afwijzing van collectieve opvang is typerend voor jonge daklozen. “90 procent van hen heeft een instellingstraject achter de rug. Ze komen er getekend uit, met enorme moeite om hun plek te vinden in gedeelde woonvormen,” legt Gijssels uit.

De woning als vertrekpunt

Het Step Forward-programma richt zich op vrouwen en mannen van 18 tot 25 jaar, een cruciale levensfase waarin alles nog mogelijk is. Het was een straatopvoeder, die Valérie sinds haar jeugd volgde, die haar voorstelde om deel te nemen aan dit project, dat geïnspireerd is op het Scandinavische Housing First-model. Ze voldeed aan de criteria: dakloos, vervreemd van haar familie, worstelend met verslavingen en zware psychische problemen. Op dat moment had ze al drie kinderen, die allemaal waren geplaatst.

Ze was een van de allereerste deelnemers. In december 2015 betrok ze haar woning. Het huurcontract stond op haar naam, zoals bij elke huurder. “Ze kan er blijven zolang ze de huur betaalt,” zegt Gijssels. Dat was een radicale verandering die het begin van haar herstel inluidde.

Alleen mensen met een wettig verblijf komen in aanmerking, wat een structurele beperking vormt. “Nochtans is meer dan de helft van de daklozen in Brussel migrant,” benadrukt Aude Gijssels. Sébastien Roy, algemeen directeur van Samusocial, ziet hierin een essentieel probleem: “Men vergeet dat Housing First is bedacht in landen als Finland, die minder met migratie te maken hebben dan wij. Bij ons zien politici het verband tussen migratiebeleid en dakloosheid onvoldoende. Ze beseffen niet dat dat beleid rechtstreeks invloed heeft op dakloosheid en het onveiligheidsgevoel op straat, dat ze net beweren te bestrijden.”

Multidisciplinaire begeleiding

De woning heeft niet alles opgelost, maar wel de rest mogelijk gemaakt. Kort na haar verhuizing werd Valérie opnieuw zwanger. Het kind werd geplaatst. “Mijn woning werd de basis van mijn hoop om mijn kinderen terug te zien. Ik moest stabiel zijn, stoppen met drugs en bewijzen dat ik het op lange termijn kon volhouden.”

Ze volgde een ontwenningskuur en aanvaardde psychiatrische begeleiding. “Vandaag gebruik ik geen harddrugs meer en ben ik gestopt met alcohol.” Vanaf het moment dat ze haar woning betrok, kreeg ze multidisciplinaire begeleiding van een team van Step Forward en het OCMW van Brussel: opvoeders, maatschappelijk werkers, psychologen, een sociaal verpleegkundige en een coördinatrice.

Voor deelnemers als Valérie vormt de moeilijke toegang tot zorg soms een rem op het proces. “Voor een afspraak bij een psychiater moet je vaak drie tot zes maanden wachten, maar om een jongere die een crisis doormaakt te helpen, moet je meteen ingrijpen,” waarschuwt Gijssels. Ook betreurt ze de soms te grote nadruk op medicatie: “Het is moeilijk om een psychiater te vinden die meer doet dan alleen pillen voor te schrijven.”

Behalve de zorg is er ook de maatschappelijke integratie. Valérie stopte op haar twaalfde met school en leeft momenteel van het OCMW, dat haar helpt haar huur te betalen. Ze wil graag een opleiding volgen, maar botst op haar gebrek aan kwalificaties. “Veel van onze jongeren zitten in die situatie. Er wordt van hen verwacht dat ze werk vinden en het OCMW verlaten, maar zonder diploma is dat een enorme uitdaging. Zeker met de hervorming van de werkloosheidsuitkering, die nu beperkt is tot twee jaar: daarna vallen ze terug op een al overbelast OCMW.”

Moederschap als kwetsbaar houvast

Moeder zijn is voor Valérie zowel een drijfveer als een bron van kwetsbaarheid. Ze kreeg extra begeleiding na haar bevallingen om de impact van een postnatale depressie te beperken, gezien haar moeilijke emotionele achtergrond. Vandaag wonen drie van haar zes kinderen bij haar. Ze doet haar best om de band met de andere te versterken. “Step Forward heeft me doen inzien wat het betekent om moeder te zijn. Nu geniet ik van die normaliteit: mijn kinderen naar school brengen, voor hen zorgen. Ik wijd me volledig aan mijn familie, en aan mezelf.”

In Jeunes Mères, de nieuwste film van de gebroeders Dardenne die momenteel in de bioscopen draait, resoneert het leven van jonge mama’s in een opvanghuis in Luik sterk met dat van Valérie. De film legt de nadruk op de relatie tussen sommigen van hen en hun moeder, en hun strijd om de emotionele verwaarlozing die ze hebben ondergaan niet te herhalen. Behalve verslavingen is het ook het gebrek aan liefde – of een verwrongen vorm ervan – dat die jonge vrouwen kwetsbaar maakt, een obstakel dat ze moeten overwinnen om de cyclus te doorbreken.

Bijna tien jaar na haar start in het programma overweegt Valérie stilaan om er een punt achter te zetten en droomt ze van een toekomst elders. “Ik zou graag naar het platteland verhuizen met mijn kinderen, ver weg van de stress van de stad.” Aude Gijssels bevestigt: “Ze heeft de tools gekregen om zelfstandig verder te gaan. We gaan naar een einde van de begeleiding.”

Haar vertrek zal een plaats vrijmaken voor iemand anders, maar de vraag overtreft ruimschoots het aanbod. “We hebben een tekort aan woningen. Veel Brusselse woningen zijn verouderd of zelfs onbewoonbaar. Er staan panden leeg, maar we hebben de middelen niet om ze te renoveren. Huisvesting vormt echt de kern van het probleem. Soms raken we jongeren kwijt, simpelweg omdat we ze niet op tijd aan een woning kunnen helpen.”

Sinds 2015 hebben 55 van de 80 begeleide jongeren het programma volledig doorlopen. “Twintig van hen kunnen we echte succesverhalen noemen, met een hervatte opleiding tot gevolg,” zegt de coördinatrice. “Ik hou niet zo van cijfers, maar die resultaten tonen aan dat het werkt, ook al is de context niet altijd gunstig.”

En de dag dat Valérie definitief afscheid neemt van Step Forward? “Ze weet,” zegt Gijssels, “dat ze ons altijd kan bellen als ze hulp nodig heeft. De band zal nooit worden verbroken.”

(*) Valérie is een schuilnaam