Bouwwoede in een vergeten centrumwijk: 'Die nieuwe bewoners zie ik niet in mijn café'

Tussen Nieuwstraat en Koningsstraat ligt een vergeten centrumwijk die razendsnel verandert. Kantoorkolossen verpoppen er tot woningen, een luxehotel of een universiteitscampus. En aan het Rijksadministratief Centrum groeit het litteken van de Noord-Zuidtunnel straks dicht. Toch blijven er pijnpunten. “Die rijke nieuwkomers lijken wel fantoombewoners."

“Honderden krotwoningen gaan [door de Noord-Zuidverbinding] verdwijnen; aan duizenden werkloozen, die nu in bandeloosheid en misplaatsten wrok leven, zullen arbeid en brood verschaft worden.”

Vergeten straat van Louis Paul Boon, 1946

Noem het gerust een verborgen parel. Eetcafé De Meyboom ligt verscholen in de Broekwijk, tegenover het Stripmuseum en aan de voet van een trap die naar een andere wereld voert: de eindeloos brede Pachecolaan en de betonnen muur van het Rijksadministratief Centrum (RAC). Binnen is de tijd blijven stilstaan: het houten interieur, de uitstekende spaghettirecepten, de vaste klanten en hun grappen, allemaal lijken ze uit een ander tijdperk te stammen. “Of je ons iets mag vragen? Als je onze spaghetti's betaalt (bulderlach).”

De klanten in kwestie blijken een groep gepensioneerden die ooit collega's waren de drukkerij van de Nationale Bank. In het café komen sommigen al veertig jaar. Hun voormalige werklocatie – aan de overkant van de straat – is maar een van de panden die hier straks een nieuwe bestemming krijgen. Er komen woningen en kantoren, en vooral luxehotel- en wellnessketen The Mix zal er zijn intrek nemen. De drilboren van de werf zijn hoorbaar tot in het café. “Dat gebouw is een echt fort, dat ook heel zware machines moest dragen,” weet klant Roger. “De aannemer die daar openingen in wil maken, risque de perdre sa culotte (dreigt er zijn broek aan te scheuren, red.).”

“Toen mijn ouders de zaak in 1981 overnamen, zag je hier vooral werkmannen van de drukkerijen in de buurt,” vertelt cafébaas – en ex-Unionspeler – Anthony Lorenzo van achter zijn toog. “Het was een levendige volksbuurt, de bas-fonds van Brussel. Daarna volgde een moeilijke periode waarin de drukkerijen dichtgingen en de wijk leegliep, toen was er veel vandalisme, en krakers. Sinds de jaren 2000 gaat het langzaam beter, maar het bleef wel een onwerkelijk rustige plek in de stad. Na 17 uur was het hier echt 'la campagne'. Je zag geen kat, terwijl de Nieuwstraat vlakbij is.”

Trein der transformatie

De voorbije jaren zag Lorenzo de wijk langzaam heropleven. Zo kwamen er honderden woningen en studentenkoten bij, vaak in voormalige kantoorgebouwen. Diagonaal tegenover het café is de Koninklijke Munt (de muntslagerij, niet de opera) net omgevormd tot een plek voor kantoren, coliving en handel.

De transformatietrein in de wijk blijft vandaag verder denderen. Zo komen er in de Zandstraat nog eens tweehonderd studentenkoten bij. De politiezone Brussel Hoofdstad Elsene krijgt dan weer haar langverwachte hoofdkwartier in het De Ligne­gebouw, tussen Rijksadministratief Centrum en kathedraal (het pand waarop enkele reuzegrote politiemensen u al enkele jaren aanstaren en betere dienstverlening beloven). Aan de Kleine Ring wil de KU Leuven een nieuwe campus inrichten in de voormalige Passage 44. De vergunning dateert al van 2022, maar op de start van de werken blijft het wachten.

Of neem de Nationale Bank. Daar krijgt het lange hoofdgebouw langs de De Berlaimontlaan een grondige renovatie, die moet toestaan om er al het personeel van de instelling in onder te brengen. Krimpen in tijden van telewerk, het is een trend die ook elders in de stad te zien is. Meteen komt het gebouw van de Bank aan de overzijde van de straat (aan de centrumzijde) vrij, een troosteloze stenen muur van honderden meters lang.

“Daar zullen we als Gewest aandringen op functievermenging, met onder meer woningen en winkels,” legt bouwmeester Kristiaan Borret uit, “net zoals we dat overal in de buurt doen.” Voor de bouwmeester is het een van de grote uitdagingen in deze wijk: de hele kale as van de Pacheco-/De Berlaimontlaan teruggeven aan de stad, er opnieuw een menselijke schaal in brengen. “De stad is hier dubbel verminkt. Bij de aanleg van de Noord-Zuidverbinding zijn niet enkel levendige woonwijken vernietigd. Ook wat in de plaats kwam, was een uppercut voor de stad: monofunctionele kantoorblokken buiten proportie, die nog eens afgescheiden waren van de rest van de stad.” Het is een visie die ook staatssecretaris voor Stedenbouw Ans Persoons (Vooruit.brussels) deelt.

Bloot bovenlijf

In het huizenblok onder De Meyboom gonst het van de bedrijvigheid. Voor de deur van Claire's Café loopt dan ook de voorbereiding voor de Meyboomplanting. “De beste dag van het jaar”, glundert uitbaatster Claire De Marche. Haar café is een vaste waarde voor een hele rist Brusselse folkloreverenigingen die er regelmatig hun dorst lessen. Claire wijst naar de talloze groepsfoto's aan de muur: “De Buumplanters, de Poepedragers, de Gardevils, de Moestasjen, de fanfare van de Meyboom … En hier mijn broer Willy, die al tien jaar Madame Chapeau is.”

Naast de folklorefoto's van grijzende mannen prijken ook beelden van uitgelaten studentes of jongens in bloot bovenlijf. “Sinds corona en met de werken voor de deur (ook hier wordt een groot kantoorgebouw onder handen genomen, red.) zijn we een groot deel van de oude klanten kwijtgeraakt, ook door telewerk,” legt De Marche uit. “Gelukkig kwamen de studenten in de plaats. Die komen zelfs uit Leuven tot hier omdat ik een gratis zaaltje heb. De nieuwe bewoners? Die zie ik zelden, die woningen lijken me vooral voor rijke mensen.”

De opmerking van Claire doet een belletje rinkelen bij Octavia Kint, die een doctoraatsscriptie in de agogiek schreef over de wijken rond het RAC. “Veel oude bewoners merken op dat de nieuwe bewoners amper betrokken zijn bij de wijk. Ze rijden met hun auto de parkeergarage in en wonen bij wijze van spreken twee dagen per week in Brussel omdat ze als eurocraat nog een andere thuisbasis hebben. Noem ze gerust fantoombewoners.”

Terug naar Claire. Een van 'haar' studenten is Joren, die vandaag even bijspringt voor de voorbereiding van de Meyboomviering. De student geschiedenis woont in een recent en groot studentencomplex 50 meter verder. Claire's Café is als een tweede thuis voor hem. “Hier zijn altijd wel mensen die je kent, waardoor je een dorpssfeer krijgt. Zot is dat, zo op een steenworp van de Nieuwstraat.” En Claire, die noemen de studenten gewoon Mamie (oma). “Zo staat zo ook in mijn telefoon.”

Modernistische ufo

Er mag dan veel bewegen in de Broekwijk, de ingrepen die het stadsbeeld zullen hertekenen liggen enkele meters hoger. De site van het voormalige Rijksadministratief Centrum is vandaag nog altijd een modernistische ufo in de Vijfhoek, een moeilijk te bereiken eiland ook. De voorbije jaren verrezen er aan de rand al een school (het atheneum Brussel) en een woongebouw (Belair), maar op de grotere ingreep is het nog wachten.

Onder de noemer RAC4 willen Immobel en Triple Living er een basisschool, een crèche, ruim vierhonderd appartementen en acht winkels bouwen. De school en crèche (Campus Pacheco van het Atheneum Brussel) zijn er ondertussen al. Die functiemix moet een nieuwe dynamiek brengen in een wijk die 's avonds zo dood als een pier is. De opvallendste ingreep is toch wel de monumentale trap – een idee van landschapsarchitect Bas Smets – die de Congreskolom met de Broekwijk moet verbinden, een connectie waardoor voetgangers vrijwel direct richting Café De Meyboom worden geleid, in het verlengde van de trap. “Dat is de andere grote uitdaging,” zegt bouwmeester Borret. “De boven- en de benedenstad verbinden via een as die hopelijk ook echte bewoners zal hebben. Ik bedoel dan mensen die betrokken zijn bij hun buurt en er meer dan enkele dagen per week zijn of langer dan enkele maanden.”

De plannen voor het project zitten nu al drie jaar in de koelkast, nadat Inter-­Environnement Bruxelles (IEB) naar de Raad van State was getrokken tegen het bijzonder bestemmingsplan (BBP) voor de site. Met name de hoge bouwdichtheid was een doorn in het oog, met een woontoren van negentien verdiepingen die het perspectief vanaf de Congreskolom verstoort. “Een plan op maat van de promotoren en tegen het algemeen belang,” oordeelden de stadsvereniging en het lokale wijkcomité. Ook de bouwmeester vindt de Pechèretoren te veel van het goede.

Vandaag zit er echter beweging in het dossier. De Stad Brussel trekt het BBP voor de locatie in, zodat de promotoren opnieuw een bouwaanvraag kunnen indienen, normaal nog dit jaar. Wellicht zal dat project sterk lijken op het vorige, maar dan zonder de gewraakte toren, verneemt BRUZZ.

Veel lawaai, weinig groen

Wie vandaag al op de RAC-site woont, zit met andere zorgen. “We hebben woningen van 500.000 tot 600.000 euro gekocht, maar krijgen er niet de levenskwaliteit bij die je mag verwachten,” verzucht een bewoner, die liever anoniem blijft. “Burgemeester Close houdt jammer genoeg van feestjes. Dus kregen we fuiven in het toekomstige politiehoofdkwartier, dj's op de esplanade van het RAC …” Het is een klacht die ook het wijkcomité Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw echoot. “Voor de Stad lijken de geluidsnormen niet te gelden,” zegt buurtbewoner Mark De Meyer.

Nog iets dat de bewoners dwarszit: ze snakken naar meer groen. “Alles is beton en de honderden bomen die er stonden heeft Immobel omgehakt,” legt De Meyer uit. “Een stad heeft toch groen nodig?” In de Broekwijk onder het RAC klinkt een gelijkaardig geluid. “Onze wijk bestaat vooral uit stenen straatcanyons in slechte toestand, het is hier Vijfhoekgrijsheid troef,” vindt bewoner Tom Kenis. “Waar zijn de bomen? Dit lijkt wel een vergeten wijk.”

Het kabinet van schepen van Mobiliteit en Stedenbouw Anaïs Maes (Vooruit.brussels) laat alvast weten dat verschillende vergroeningsprojecten in de pijplijn zitten.

En dan is er nog de sociale kwestie. De nieuwe bouwprojecten mikken vooral op de vermogende stadsbewoner en -gebruiker. Een tweekamerappartement huren boven foodmarket Wolf? Reken op 1.650 euro huur plus kosten. En met het intrekken van het BBP verdwijnt ook de verplichting om in betaalbare woningen te voorzien op de site van het RAC, waar ooit een volkswijk sneuvelde voor een treintunnel en kantoorgebouwen als burchten.

“Die verdringing beperkte zich trouwens niet tot het RAC,” vertelt historicus Roel Jacobs. “Kijk naar de Broekwijk. Veel van de folkloreverenigingen van het centrum hebben nu hun lokalen in Schaarbeek of Evere, omdat hun leden naar daar zijn moeten verhuizen.” Een ander deel van de armere bewoners vertrok dan weer naar de Marollen,” voegt stadsgids Tim Jansens toe. “Daar werden de bas-fondisten maar scheef bekeken.” De Broekwijk stond dan ook bekend om haar prostitutie.

Gentrificatie of niet, café-uitbaatster Claire laat het niet aan haar hart komen. “In oktober organiseren mijn broer en ik hier een mossel- en steakkermis. U komt toch ook?”

Correctie: in een eerste versie stond dat er nog een school en crèche bijkomen in het kader van het RAC4 project. Het blijft echter bij de school en crèche die er nu al staan en ook actief zijn (Campus Pacheco van het Atheneum Brussel).