De juridische wereld is afwezig in het duurzaamheidsdebat, constateert VUB-professor en advocaat Régine Feltkamp. “Dat moet dringend veranderen. Ons economisch recht is nog altijd volledig gebaseerd op het liberaal model van winstbejag.”
© Saskia Vanderstichele
| Régine Feltkamp, VUB-professor en advocaat.
Na het uitbreken van de financiële crisis begonnen sommige economen de paradigma’s van de op kapitalistische leest geschoeide economie – groei, winstbejag – ter discussie te stellen. Sindsdien is de economische wetenschap in beweging. Ook de sociologen, historici, psychologen en andere humane wetenschappers gingen zich in het duurzaamheidsdebat mengen. Ze wezen erop dat de pollutie, de uitputting van grondstoffen en de groeiende inkomensongelijkheid dringend aangepakt moeten worden.
Van de kant van de juristen bleef het al die tijd echter stil. Terwijl juist zij meegeholpen hebben aan de financiële constructies die aan de basis lagen van de bankencrisis. Régine Feltkamp, die aan de VUB privaatrecht en economisch recht doceert en partner is bij Modo Advocaten, vindt dat de juristen dringend hun rol te spelen hebben in het duurzaamheidsdebat. Daarom organiseert ze, samen met collega Gerrit Hendrikx, een lezingenreeks van de vakgroep Privaat en Economisch Recht over de relatie tussen recht en duurzaamheid.
Schiet de wetgever tekort in het duurzamer maken van de maatschappij en moeten de juristen het overnemen?
Régine Feltkamp: De overheden zijn inderdaad soms niet snel genoeg in het maken van nieuwe regels. Juristen kunnen hen daarop wijzen. Zo besliste een rechter in Den Haag dat de Nederlandse overheid sneller maatregelen moet nemen om de CO2-uitstoot tegen te gaan. In ons land loopt een gelijkaardige klimaatzaak. En vorige week oordeelde de Brusselse rechtbank van eerste aanleg dat Vlaanderen binnen een jaar een luchtkwaliteitsplan moet hebben.
Maar wij willen ons niet zozeer met nieuwe normen en regelgeving bezighouden, wij willen vooral kijken wat er nu al kan gebeuren.
Jullie willen de bestaande rechtsregels langs de lat van de duurzaamheid leggen?
Feltkamp: Ja, we willen nagaan hoe het recht gebruikt kan worden om een transitie naar een duurzame samenleving te bewerkstelligen en waar het bijgeschaafd moet worden. Minister van Justitie Koen Geens is momenteel volop bezig met wetboeken te herschrijven. De vraag is: doet hij dat met een duurzaamheidsbril op?
Sommige juridische basisprincipes zijn dus tegelijk heilzaam en schadelijk voor een duurzame maatschappij?
Feltkamp: Inderdaad. Wij noemen dat het pharmakon-gehalte van het recht, naar het Griekse woord voor medicijn, dat zowel geneesmiddel als gif betekent. Neem de vrijheid van ondernemen, een basisprincipe van het recht. Het betekent dat je mag doen wat je wil, mits de activiteit niet indruist tegen de openbare orde. Die vrijheid is nodig voor innovatie en creativiteit, maar leidt soms tot excessen als milieuschade, aantasting van de gezondheid. Je kan dan de vraag stellen of het begrip openbare orde niet uitgebreid moet worden.
"Vrijheid is nodig voor innovatie en creativiteit, maar leidt soms tot excessen als milieuschade"
U zegt: de waarden van onze maatschappij veranderen, het recht moet dus volgen?
Feltkamp: Ons recht is de vertaling van de principes van de Franse revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap, hoewel je broederschap en gelijkheid veel minder terugvindt in de regels. Een liberale ideologie dus. Zo is ons economisch recht nog steeds een vertaling van het kapitalistische liberale model. Je ziet dat in de Europese regelgeving, waar de nadruk nog altijd op economische groei ligt. Terwijl er steeds meer kritiek komt op de economie waarin alles draait om groei en winst.
Winstbejag zit vandaag ingebakken in ons recht?
Feltkamp: Een vennootschap heeft als doel winst te maken voor de aandeelhouders. Daarmee onderscheidt ze zich van andere rechtspersonen. Het is de toetssteen voor alle beslissingen van de bestuurders. Of het nu om aanwervingen, ontslagen of nieuwe activiteiten gaat, altijd moeten de bestuurders handelen in het belang van de vennootschap, in functie dus van de winst voor de aandeelhouders. Maar er gaan stemmen op om ook de impact op andere stakeholders mee te laten tellen, de werknemers, de leveranciers, de omgeving.
© Saskia Vanderstichele
| Régine Feltkamp: "We willen nagaan hoe het recht gebruikt kan worden in de transitie naar een duurzame samenleving."
Hoe kan je via het recht de sociale ongelijkheid verkleinen?
Feltkamp: Dan kom je al gauw uit bij het fiscaal recht. Je kan vermogenswinsten belasten of de successierechten verhogen, want via erfenissen wordt de ongelijkheid overgedragen van de ene generatie op de andere. Maar ook in het vennootschapsrecht zijn aanpassingen mogelijk: nu vloeit alle winst terug naar de beperkte groep van aandeelhouders, terwijl er vaak bespaard wordt op de diegenen die zorgen voor de productie, de werknemers.
Zelf houdt u een lezing over reclame. Welke rol speelt reclame in het duurzaamheidsdebat?
Feltkamp: We zeggen altijd dat de banken de financiële crisis hebben veroorzaakt. Dat klopt, maar er is natuurlijk ook een groot probleem van overconsumptie. We leven niet meer in een systeem van vraag en aanbod, maar andersom, van aanbod en vraag. Ondernemingen creëren een aanbod, dat is de vrijheid van onderneming. Om dat aanbod aan de man te brengen, gebruiken ze reclame. Dat is toegelaten, al zijn er enkele beperkingen. Je mag mensen dus aanzetten tot aankopen, tot overconsumptie. Daar kan je natuurlijk vragen bij stellen. Temeer omdat het leidt tot een grotere afvalberg, uitputting van de grondstoffen, meer transport en ook tot maatschappelijke ongelijkheid: veel huishoudens steken zich in de schulden om dure gsm’s en andere onnodige producten te kopen. Je kan dus overwegen om reclame juridisch meer in te perken. Sommigen vinden dat paternalistisch, maar het is de discussie waard.
We hebben het nu vooral over het economisch recht gehad. Zijn er nog andere rechtsgronden waarop een beroep kan gedaan worden voor een duurzamere samenleving?
Feltkamp: Zeker, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens bijvoorbeeld. In de Nederlandse klimaatzaak werd de overheid gedwongen tot een actiever klimaatbeleid op basis van het recht op leven, vervat in het mensenrechtenverdrag.
Een idee voor Filter Café, de beweging die in Brussel ijvert voor propere lucht?
Feltkamp: Als in Nederland een stichting de overheid op grond van het mensenrechtenverdrag kan aanklagen omdat ze niet genoeg maatregelen neemt om de CO2-uitstoot te beperken, is het ook in Brussel denkbaar dat je de overheid op die basis voor de rechter daagt.
Of je gebruikt het aansprakelijkheidsrecht?
Feltkamp: Dan moet je een fout, schade en een oorzakelijk verband aantonen. Dat zal niet simpel zijn. Bovendien is het huidige aansprakelijkheidsrecht iets vreemds. Het zegt: doe maar op, je mag schade berokkenen, je moet alleen achteraf betalen. Sommige ondernemingen calculeren dat risico gewoon in. Neem de dieselfraude. Blijkbaar was het voordeliger voor de Duitse autoproducent om de schade te vergoeden dan om het hele automodel te herzien.
Hoe komt het dat de juridische wereld zich zo lang afzijdig hield van de hele discussie?
Feltkamp: Ik weet het niet. Omdat ze het te druk hebben en niet meteen zien wat de discussie op korte termijn voor hen oplevert? Of omdat ze denken dat de problematiek hun expertise niet betreft? Nochtans is het hun rol om een gepast kader te scheppen voor maatschappelijke veranderingen en zijn ze ook als mens betrokken bij de problematiek. Reden genoeg om deel te nemen aan het debat.
Lees meer over: Etterbeek, Justitie, Economie, Régine Feltkamp, VUB, advocatuur, duurzaamheid
Fijn dat je wil reageren. Wie reageert, gaat akkoord met onze huisregels. Hoe reageren via Disqus? Een woordje uitleg.