Doet de Braziliaans-Franse fotograaf Sebastião Salgado aan kunst of uitbuiting?

Met de tentoonstelling Amazônia, die na São Paulo, Barcelona en Singapore nu ook Thurn & Taxis aandoet, wil de Braziliaans-Franse fotograaf Sebastião Salgado het debat over de toekomst van het Amazonewoud aanwakkeren. De brute natuurkracht overweldigt, maar kritische stemmen stellen ook de exotiserende blik in vraag.

Ruim 200 zwart-witfoto's in grote formaten. Zeven films met extra context en getuigenissen. Een soundscape van Jean-Michel Jarre, die rechtstreeks geluiden tapt uit de levensader van de planeet. Twee aparte luisterruimtes die fotografie mixen met originele Braziliaanse muziek. De tentoonstelling waarvoor fotograaf Sebastião Salgado (81) tot diep in het hart van het Braziliaanse regenwoud doordrong, spaart kosten noch moeite om haar bezoekers mee te nemen naar de wonderlijke wereld van de Amazone. Meer dan anderhalf miljoen mensen waren van São Paulo over Barcelona tot Singapore al getuige van deze buitengewone trip, die duurde van 2013 tot 2019 en ook focust op de uitdagingen van haar bewoners.

Je zou het de apotheose kunnen noemen van de carrière van een man met een missie. Eerder richtte Salgado zijn blik op onder meer vluchtelingen en de olie- en ertswinning. De foto's die hij maakte van honderden onbeschermde goudzoekers die als mieren in een nest afdalen in de Serra Pelada-mijn maakten hem in 1986 wereldberoemd. Vaak ging hij achterliggende socio-economische thema's te lijf met de grandeur van diepe zwart-witcontrasten. In Amazônia zijn ze ideaal om onder vervaarlijk uitziende wolken een onheilspellende klok over de biodiversiteit te luiden. “Ik fotografeer de levende Amazone, niet de dode,” klonk het altijd ter verantwoording van het feit dat hij de afbraak van het regenwoud – de ontbossing, de bodemontginning … – in deze expo bewust niet in beeld brengt, en daar valt iets voor te zeggen. Verwondering is in deze tijden soms effectiever dan het volgende rondje verontwaardiging.

Maar een fotograaf

In interviews vertelt Salgado graag over de gevaren van zijn expeditie, over de kaaimannen, de wurgslangen en de piranha's. Maar centraal staat de machtige stroom die tot tachtig meter diep en twintig kilometer breed kan zijn, en in zijn web van zijriviertjes moeilijk manoeuvreerbaar is. Zijn team bestond uit een dozijn expeditieleden, onder wie een zogenaamde junglekapitein, maar ook stuurlui die stroomopwaarts de smalle wateren konden bevaren zonder brokken te maken. Voldoende proviand, een uitgebreide apotheek, foto- en studiomateriaal: het moest allemaal mee, met de boot en soms ook per helikopter, net als een assistent uit Parijs, vertalers, een antropoloog en een FUNAI-tussenpersoon.

Die laatste was misschien wel de belangrijkste persoon aan boord, want naast de kracht van de natuur wilde de Braziliaanse fotograaf, die intussen al ruim vijftig jaar in Parijs woont, vooral tonen hoe geïsoleerde stammen één zijn met de natuur. FUNAI – kort voor Fundação Nacional do Índio – is de Braziliaanse overheidsdienst die instaat voor de bescherming van die afgelegen gemeenschappen en hun contacten met 'bezoekers'. Daarop wordt streng toegezien, inclusief verplichte quarantaines om geïsoleerde stammen te beschermen tegen bacteriën van buitenaf. Check op VRT MAX het ontroerende A invenção do outro over een expeditie die onder auspiciën van zo'n FUNAI-team inheemse mensen uit het hart van de Amazone samenbrengt met niet-inheemse mensen. De bijna 2,5 uur durende docu overtuigt, omdat ze meestal gewoon registreert, en veel minder in your face is dan het opzichtige kader waarin Salgado zijn foto's inpast.

Ook al is het moeilijk niet onder de indruk te raken van de bravoure en zin voor detail waarmee de fotograaf zijn job uitoefent, soms zou je de intentie van zijn reis vergeten bij de epische allure van zijn fraai belichte landschapsfotografie, waarin kronkelende rivieren hun handtekening in valleien zetten en steile bergruggen vaak uitstijgen boven het wolkendek. Die verwoordde hij in 2014 al in de door Wim Wenders geregisseerde docu The salt of the earth: “Ik ben geen antropoloog of socioloog. Ik ben maar een fotograaf. Ik wilde laten zien hoe sommige mensen wel in balans leven met de planeet, zoals wij duizend jaar geleden. Het verraste me hoeveel we allemaal, zelfs de meest geïsoleerde volkeren, op elkaar lijken.”

Inheemse lichamen

Eén verschilpunt is dat de geïsoleerde gemeenschappen die Salgado in het hart van de Amazone aantrof het niet gewoon zijn om gefotografeerd te worden. Je ziet hen solo, maar vaak ook in groep, soms met gevederde, vaak met geverfde hoofden. Schaamte over hun naakte lichamen is er niet. Salgado toont een badend tienermeisje in een idyllisch uitziend meer en jager-verzamelaars met apen, die ze met hun blaaspijpen met gifpijlen neergehaald hebben, en daarna zouden opeten als lunch. Het zijn twee beelden waar kritiek op kwam. Antropoloog João Paulo Barreto sprak in The Guardian over “een gewelddadige weergave van inheemse lichamen.” Vooral de naïeve of suggestieve poses met weinig of geen kledij stuitten hem tegen de borst.

“In sommige artistieke beslissingen is de seksualisering duidelijk,” klonk het in datzelfde artikel uit de mond van auteur Mirna Wabi-Sabi. Barreto: “Zouden Europeanen de lichamen van hun moeders en kinderen ook zo tentoonstellen? Door deze afbeeldingen publiek te reproduceren houd je de 'primitivisering' van inheemse volkeren in stand.” Kunstenares en activiste Daiara Tukano formuleerde het nog scherper: “Ik begrijp niet waarom iemand in de eenentwintigste eeuw nog foto's zou willen maken alsof hij in de negentiende eeuw leeft, behalve als het een soort fetisj voor kolonialisme is.”

Niet zwart-wit

De meningen zijn echter niet zwart-wit. De inheemse leider Beto Vargas Marubo sprong met een open brief in de bres voor Salgado door te stellen dat de fotograaf de inheemse mensen “exact portretteert zoals ze leven” – altijd met hun toestemming – en dat “recent gecontacteerde groepen nu eenmaal geen kleren dragen.” Tegelijk dankt hij Salgado voor het wereldwijde podium, en voor zijn activisme en politieke engagement, dat woog op de beslissing van het hooggerechtshof om tijdens de pandemie medische zorg te blijven verstrekken aan de inheemse bevolking.

Het slotwoord is voor het Franse synthicoon Jean-Michel Jarre, die geluiden uit de Amazone nabootste met elektronica, maar ook veldopnames gebruikte voor zijn soundscape. Gepolst naar zijn opinie over culturele toe-eigening, klinkt hij verbindend. “Bezoekers moeten bewust worden gemaakt van het woud, zijn bewoners en bedreigingen. Maar ook critici moeten hun standpunt kunnen verdedigen. Zoals elk standpunt is ook dit fotografische werk discutabel. Laten we ophouden te denken dat er dingen zijn waar kunstenaars niet aan mogen raken. Zolang er respect is en geen cynische uitbuiting kan je een artistieke benadering niet veroordelen. Maar ook de mening van anderen is belangrijk. Je moet verbanden leggen en ook die blik onder ogen zien. Ze is net zo belangrijk voor de inheemse bevolking van het Amazonegebied als voor ons.” Maar oordeel vooral zelf.

Amazônia loopt van 4/4 tot en met 11/11 in Thurn & Taxis, expo-amazonia.com