Een eeuw art deco: achter de luxe het tumult

Een tentoonstelling over beeldhouwkunst in het interbellum zet in Van Buuren Museum & Tuinen het eeuwfeest van de art deco luister bij. In onzekere tijden wekt die naast bewonderende blikken ook brandend actuele reflecties op: “Wat hadden we destijds beter kunnen doen om de naderende catastrofe te vermijden?”

Het nuljaar van de art deco situeert zich in 1925. Op 28 april werd toen in hartje Parijs de Exposition internationale des arts décoratifs et industriels modernes ingehuldigd door de Franse president Gaston Doumergue. In totaal zestien miljoen bezoekers zouden er zich gedurende zeven maanden de ogen uitkijken op de moderniteit op het vlak van architectuur, beeldhouwkunst, huisraad, zilverwerk ... en naar huis gaan met een idee van wat we later 'art deco' zijn gaan noemen.

“De art deco was misschien wel de laatste westerse stijlstroming die breed haar weg vond naar zowat alle kunstdisciplines,” vertelt Eric Hennaut, die verbonden is aan de architectuurfaculteit van de ULB en schreef over de art nouveau en art deco in het Brusselse straatbeeld. De overgang van de ene naar de andere stroming verliep natuurlijk niet van vandaag op morgen. Beïnvloed door het kubisme en het futurisme waren strakke lijnen en gestileerde vormen langzaam belangrijker geworden. Hennaut noemt het Stoclet-paleis, in 1911 gebouwd in Sint-Pieters-Woluwe, met zijn geometrische patronen een cruciale inspiratiebron voor architecten om hun stijl te matigen.

“Maar tijdens die expo in Parijs kon iedereen vaststellen dat het één coherente beweging was geworden. Frankrijk had sinds Louis XIV een reputatie te verdedigen inzake decoratieve kunst, en alle ingrediënten waren aanwezig om er een belangrijke manifestatie van te maken. Alle grote winkelketens waren mee op de kar gesprongen. Le Corbusier ontwierp een van de Franse paviljoenen, Victor Horta het Belgische. Voor het eerst sinds de Eerste Wereldoorlog was er een gevoel dat er een nieuwe wereld voor de deur stond.”

De decoratieve beelden van de art deco vierden luxe en verfijning als reactie op de sociale en culturele veranderingen van de jaren 1920 en 1930. Onder de vele bezoekers bevond zich ook het echtpaar David en Alice van Buuren. Drie jaar later zouden ze in Ukkel een villa met tuin bouwen in de geest van wat ze in Parijs te zien hadden gekregen. “Ze trokken gedurende meerdere dagen van het ene naar het andere paviljoen, ontmoetten exposanten en deden inkopen voor een huis dat in hun gedachten steeds concreter werd en in 1928 af zou zijn. De samenwerking met Brusselse architecten en kunstenaars, maar ook met Franse en Nederlandse interieurontwerpers, zorgde voor een exceptionele fusion, die tot vandaag bijzonder goed bewaard is gebleven. De metalen lamp van binnenhuisarchitect Maurice Gaspard, die ze kochten in Parijs, staat nog steeds op de piano. Beeldhouwer en goudsmid Philippe Wolfers vroegen ze tafelservies en zilverwerk te ontwerpen.”

Tumultueuze periode

Naar aanleiding van de vijftigste verjaardag van het museum, die samenvalt met de viering van honderd jaar art deco, werd er – ook met de tuin in gedachten – gekozen voor een expo met beeldhouwwerk uit het interbellum. “Sommige stukken leunen wat dichter aan bij het kubisme en de abstractie, vandaar de titel Around art deco,” vervolgt Hennaut, die de retrospectieve mee cureert. “De werken moesten het idee van moderniteit uitstralen en rijmen met de ziel van het huis. Daarin hangt geen enkel non-figuratief schilderij. Die lijn hebben we doorgetrokken in de selectie van de sculpturen.” Het eeuwfeest van de art deco, een initiatief van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, krijgt ook elders in Brussel gestalte, van Villa Empain in Elsene over Train World in Schaarbeek tot de Basiliek van Koekelberg, en wil niet alleen focussen op de artistieke verdiensten van de stijlstroming, maar ook op de culturele en sociale achtergrond. “We willen de traditionele benadering, gericht op luxe en esthetiek, overstijgen,” zei Sarah Lagrillière van urban.brussels bij de lancering. “We vestigen ook de aandacht op de democratische emancipatiebewegingen en de economische, sociale en politieke crisissen die in de jaren 1920 en 1930 de kop opstaken.”

Hoe hebben beeldhouwers deze tumultueuze periode weten te vatten? “Door het idee van de breuk met het verleden, dat na de Eerste Wereldoorlog sterk in opmars was, in hun beelden te weerspiegelen,” antwoordt Hennaut. “De literatuur, schilderkunst en dans stonden verder in hun emancipatiebeweging dan de beeldhouwkunst, het laatste echte mannenbastion in de kunsten. Door pionierswerk te tonen van Yvonne Serruys, de Menense die naar Parijs trok, de Brusselse Jeanne Tercafs, die ook in Belgisch-Congo werkte, en de Nederlandse Rachel van Dantzig vestigen we de aandacht op een eerste generatie beeldhouwsters. Natuurlijk kan je de beurscrash van 1929 en de opkomst van extremisme en dictatoriale regimes niet wegcijferen. Het werk van Brusselaar Dolf Ledel, die nauw verbonden was met de socialistische partij, had een uitgesproken politieke dimensie. Aan de andere kant van het spectrum maakten kunstenaars ook de luxueuze beeldjes die we zijn gaan vereenzelvigen met art deco. Zij leefden soms in een cocon en hadden genoeg geld om zich niets aan te trekken van de rest van de wereld.”

Tragedie

De expo sluit symbolisch af met De verwoeste stad, een sculptuur die Ossip Zadkine maakte na het Duitse bombardement op Rotterdam en die de tragedie uitdrukt waarin deze periode zal uitmonden. “Het werk echoot de situatie waarin we ons nu opnieuw bevinden en verdient een moment van reflectie: wat hadden we destijds beter kunnen doen om de naderende catastrofe te vermijden?” Zie in de glanzende objecten met een voorliefde voor kostbare materialen, weelde en exotiek dus niet alleen een spiegel voor de golf van vernieuwing die via emancipatiebewegingen en technologische vooruitgang de samenleving overspoelde. Maar ook voor de uitdagingen die ermee samenvielen en waarmee we nu opnieuw geconfronteerd worden.

De tentoonstelling Around art deco. Beeldhouwkunst uit het interbellum loopt van 24/4 tot en met 28/9 in Van Buuren Museum & Tuinen, museumvanbuuren.be