Filmmaker Sammy Baloji: 'Ecologie gaat samen met respect voor anderen'

Luidde de Belgische kolonisatie ook een ecologische ramp in? Het is een van de vele vragen die de Congolees-Brusselse kunstenaar Sammy Baloji oproept met zijn bekroonde, essayistische film L'arbre de l'authenticité, die zijn titel ontleent aan een driehonderd jaar oude woudreus uit het Yangambi-biosfeerreservaat in het Congobekken.

Met tienduizenden boom-soorten is het Yangambi-biosfeerreservaat in het hart van het Congobekken van onschatbare waarde. Je vindt er ook de restanten van een koloniaal Belgisch onderzoekscentrum uit 1933. Het behoorde tot de wereldtop, maar zijn koloniale, kapitalistische focus deed de fenomenale biodiversiteit vooral kwaad. De internationaal vermaarde Congolese kunstenaar Sammy Baloji combineert in het essayistische L'arbre de l'authenticité beelden van het Yangambi-onderzoekscentrum met de romaneske verhalen van twee Congolese wetenschappers die er hebben gewerkt: Paul Panda Farnana en Abiron Beirnaert. Het is niet bizar dat Bozar nagesprekken koppelt aan de vertoningen van de film. L'arbre de l'authenticité roept veel vragen op, niet in het minst over de erfenis van de Belgische kolonisatie.

De film is genoemd naar een driehonderd jaar oude woudreus uit Yangambi met veel geschiedenis en bijnamen. De botanische soort is razend interessant, omdat ze enorm veel koolstofdioxide opvangt en toch snel groeit, en dus van levensbelang zou kunnen zijn in de strijd tegen zware klimaatproblemen. Volgens de film is de boom een “mythische klimaatwerker” die “de redder van de wereld” wordt genoemd. “Hij bestaat al drie eeuwen en heeft die capaciteiten altijd al gehad,” merkt Sammy Baloji op. “Interessant is dat de menselijke en vooral de koloniale en extractivistische activiteiten bijdragen aan de opwarming van de aarde. We praten veel over de klimaatcrisis, omdat de menselijke soort in gevaar is. Maar de planeet zelf zal zich wel aanpassen. De dinosaurussen zijn ook gekomen en gegaan. We bekijken de kwestie vanuit onze positie, maar tegelijk is het onze activiteit die de planeet vernietigt. We brengen dus vooral onszelf in gevaar. Zo antropocentrisch.”

Rassenhiërarchie

Baloji benadrukt dat mens en milieu niet los van elkaar staan. De grootste slachtoffers vallen niet samen met de grootste verantwoordelijken voor de dramatische klimaatverandering. “Milieurechtvaardigheid gaat over mensen. Ik denk dat Europa gesloten blijft en zich bijvoorbeeld niet realiseert hoeveel mensen er in Congo sterven in de mijnen omdat ze op een ambachtelijke manier, zonder bescherming, graven naar grondstoffen die de moderniteit nodig heeft. Je kan het niet over ecologie hebben zonder het te hebben over eerlijkheid, rechtvaardigheid, recht op burgerschap, inspraak en respect voor de anderen.”

L'arbre de l'authenticité zet een boom op over Paul Panda Farnana en Abiron Beirnaert. Farnana (1888-1930) is volgens de Vlaamse canon “de eerste Congolese intellectueel die het kolonialisme openlijk bekritiseerde.” Vilvoorde wilde aan het Asiat Park, bekend van het Horst Arts & Music-festival, een kunstzinnige brug over de Zenne bouwen en die naar Farnana vernoemen. Eind april werd dat project wegens te duur opgeblazen.

“Oei, dat wist ik nog niet. Typisch wel voor de Belgische dekolonisatieprojecten. Er is goede wil, maar daar houdt het op,” reageert Baloji. “Paul Panda Farnana is hoe dan ook erg interessant. Via zijn Brusselse meter Louise Derscheid omarmde hij de Belgische cultuur volledig. Maar zijn parcours blijft indrukwekkend. Hij is de eerste zwarte intellectueel, maar hij zag zichzelf niet als iemand die in de eerste plaats zwart was. Hij zag zichzelf als een wereldburger, en toen hij in 1909 naar Congo terugkeerde, was dat om de koloniale activiteit flink vooruit te helpen. Door zich in de zwarte bevolking te integreren, wilde hij op een unieke manier bijdragen. Alleen kwam hij er op het terrein achter dat er wel een verschil was, dat het wel als een probleem werd gezien dat een zwarte persoon een intellectueel met een diploma was.”

Farnana streed als patriot mee in de Eerste Wereldoorlog, werd krijgsgevangene en zette zich nadien enorm in voor de deelname van zwarte mensen op alle terreinen. Hij sprak ook op het tweede Pan-Afrikaans Congres in Brussel. “Maar dat liep telkens uit op mislukkingen. De omstandigheden van zijn overlijden zijn nooit opgehelderd. Zijn verhaal leert dat de hele koloniale kwestie gebaseerd is op ras. Niet iemands vaardigheden of potentieel telden. Er was een duidelijke rassenhiërarchie.”

Monocultuur

Minder bekend is het tweede hoofdpersonage in de film: Abiron Beirnaert (1903-1941). “Hij was in Yangambi toen zijn familie in het door Duitsland bezette België vastzat. Als landbouwingenieur trok hij naar de Britse en Nederlandse kolonies om bij te leren. Hij droeg bij aan een kruising van twee soorten palmbomen om de productie van palmolie op te trekken en zo de koloniale economie nog te versterken. Alleen leidde dat tot een monocultuur die nefast was voor de oergrond en het ecosysteem. Zoals bij Farnana is het mysterie rond zijn dood nooit opgehelderd. Cinematografisch en narratief is dat interessant.”

In een voice-over vertelt Beirnaert zogezegd over bezwerende krijgsdansen en aanrijdingen van jonge olifanten. “Ik werkte samen met David Van Reybrouck, die erg interessante boeken schreef over kolonisatie in Congo en Indonesië. De zinnen zijn onze verbeelding. Dat maakt het ook poëtisch. We eigenen ons het archief toe om een narratieve ruimte te creëren die zowel poëtisch is als reflectief. Maar alle elementen, feiten en anekdotes komen rechtstreeks uit de rapporten van collega’s van Beirnaert.”

Sammy Baloji is geboren en getogen in Lubumbashi en gebruikt sinds 2010 Brussel als uitvalsbasis. “Het dynamische Brussel is een belangrijk artistiek knooppunt met een heel andere demografie dan Parijs of Amsterdam. De Vlaamse en Franstalige gemeenschappen delen de plaats met andere levendige gemeenschappen. Je kan elkaar vrij makkelijk ontmoeten in een intellectuele en creatieve biotoop die vrij uitzonderlijk is. Zonder Brussel zou ik niet hebben kunnen doen wat ik tot nog toe al deed.”

L’arbre de l’authenticité is op 16, 18, 29 en 31/5, en op 27 en 29/6 te zien in Bozar, bozar.be