Peter Sellars in Bozar: 'Ik wil opera bevrijden van de operawereld'

Als operaregisseur gaat de naam Peter Sellars al bijna een halve eeuw over alle tongen. De Amerikaan wordt eindeloos bejubeld – en even vaak beschimpt – voor zijn gedurfde ensceneringen. In Bozar breekt hij uit het operarepertoire en brengt hij met de Musikalische exequien van Heinrich Schütz de renaissance op de scène.

De opmerkelijke carrière van Peter Sellars begon met een poppenkast van Richard Wagners tetralogie Der Ring des Nibelungen, met Shakespeare in een leegstaand zwembad op de Harvard-campus, en met King Lear in luxewagens. En bracht hem later naar de grootste operahuizen en alle theaterfestivals, naar een bekroning met een Erasmusprijs voor zijn geslaagde fusie van Europese en Amerikaanse cultuur, en naar een nauwe samenwerking met de minimalistische componist John Adams – met wie hij in 1991 The death of Klinghoffer in wereldpremière liet gaan in De Munt in Brussel.

Sellars mag dan vooral bekendstaan als operaregisseur, zijn praktijk gaat heel wat breder. In Bozar bijt hij zich dit keer, samen met dirigent Grant Gershon en het Los Angeles Master Chorale, vast in de Musikalische exequien van Heinrich Schütz. Wondermooie begrafenismuziek, die de componist schreef voor zijn dierbare vriend Heinrich Reuß. Het is een van de vroegste dodenmissen in het Duits, het startpunt van een eeuwenlange traditie.

Toch is die keuze niet heel verwonderlijk. Sellars groeide op in de hoogdagen van de oudemuziekbeweging en creëerde al rond de millenniumwisseling geënsceneerde versies van Bach-cantates, muziek die niet voor het theater geschreven is. Recenter bracht hij met zijn interpretatie van zowel de Johannes- als de Mattheüspassie opnieuw werk van Bach op het podium.

“Het merendeel van mijn professionele leven speelt zich niet af in de opera. Die associatie vind ik vaak zelfs wat problematisch, want de term operatic heeft niet per se een positieve connotatie. Als iemand je 'opera-achtig' noemt, is dat geen compliment. Dat soort over-the-top emoties, die je een totale vrijgeleide geven om de slechtste versie van jezelf te zijn, vind ik niet zo interessant. Als ik aan een opera werk, probeer ik die net zo weinig mogelijk opera-achtig te maken. Daarom haal ik er ook zoveel plezier uit om uit dat traditionele repertoire te treden.”

Heilige huisjes

In 2016 kreeg Sellars een nieuwe kans om in (theatraal) onontgonnen noten te duiken. Gershon – met wie de regisseur al ruim dertig jaar een nauwe band heeft – vroeg hem om aan de slag te gaan met de Lagrime di San Pietro van renaissancecomponist Orlandus Lassus. Het is muziek die we in sacrale settingen verwachten, eerbiedig en afstandelijk vertolkt in kerken en kapellen. Met een koor, halvemaanvormig op een podium opgesteld, reciterend uit zwarte kaften. Dat clichébeeld noemt Sellars een nachtmerrie. “Je krijgt gewoon een vervlakking van alle dimensies van de muziek, terwijl ze net plaats wil innemen. Als je een zevenstemmige harmonie hoort, hoor je echt al deze delen omdat ze in de ruimte bestaan. De uitvoerders zijn niet één gigantische, samengevoegde, enkelvoudige, monofone klank. Het is alsof je naar een boom kijkt en de kruin alle richtingen uit gaat. Het is een eenheid, en tegelijkertijd is het ook een soort oneindig complexe reeks van vertakkende structuren.”

Volgens de Los Angeles Times was die aanpak “een mijlpaalprestatie voor de muziekgeschiedenis.” Het kon niet anders of de samenwerking zou een vervolg krijgen. En Sellars zou Sellars niet zijn als er ook nu niet tegen heilige huisjes geschopt zou worden. “Net zoals ik opera wil bevrijden van de operawereld, wil ik het requiem bevrijden van de formules van de georganiseerde religie. De mis moet een ontdekking zijn in plaats van iets wat we klakkeloos ontvangen. Schütz en Reuß hebben samen de teksten gekozen voor zijn begrafenismuziek. Bestaat er iets intiemers? Net die gevoelens moet je vertalen.”

Met de voeten in de aarde

Sellars is ongetwijfeld de meest spraakmakende regisseur van de voorbije halve eeuw. Hij is eindeloos bejubeld – en even vaak beschimpt – om zijn gedurfde ensceneringen. Wie hem genegen is, ziet in Sellars een visionair die uit stokoude libretti en noten hedendaagse verhalen weet op te diepen. Zijn tegenstanders noemen hem al zijn hele carrière een ketter. Iemand die te veel loskomt van het bronnenmateriaal om zijn eigen boodschap op te dringen.
De Amerikaanse regisseur zelf is het niet eens met die laatste kijk. Muziek noemde hij bij het ontvangen van de Polar Music Prize in 2014 “een spirituele kracht. Muziek is wat deze wereld, de vorige en de volgende, samenhoudt.”

Ruim tien jaar later spreekt hij nog steeds met hetzelfde vuur over de partituur. “De kernvraag om te beantwoorden is altijd: 'Wat vraagt de muziek van mij?' Wat kunnen wij als artiesten en burgers doen opdat deze klassieke muziek ook vandaag resoneert en een meerwaarde kan zijn voor onze levens? Een opvoering mag niet zomaar iets aangenaams zijn voor de aangename mensen in het publiek. Bach en Schütz schreven hun muziek niet om simpelweg iets moois te presenteren. Ze willen je interpelleren. Ze vragen je hoe jij in de wereld staat en of je ook andere perspectieven durft te overwegen. Zo blijft hun werk betekenisvol.”

Dat humanistische, sociale belang van muziek – en bij uitbreiding alle cultuur – is Sellars' stokpaardje. Meermaals komt hij erop terug, bijvoorbeeld met een anekdote uit zijn studietijd in Bali. “Een goede danser kent de muziek en de bewegingen. Een uitstekende danser kent ook de innerlijke betekenis. Maar een geweldige danser is ook nog een landbouwer. Iemand die met zijn beide voeten in het leven staat en iets tastbaars bijdraagt aan de maatschappij.” Sellars huivert bij het idee van de artiest als een eenzaat met een superioriteitscomplex. “De cultuurtempels van de toekomst zijn de ziekenhuizen, de gevangenissen, de scholen … waar cultuur niet cerebraal is, maar concreet. Waar leraars, verplegers of maatschappelijk werkers via dat gedeelde fundament van de kunsten sociale veranderingen kunnen realiseren.”

Peter Sellars regisseert het Los Angeles Master Chorale op 15/6 in Bozar, bozar.be