BIG CITY. Waarom zijn steegjes typisch Brussels?

Het Franse woord cul-de-sac, letterlijk vertaald het achterste van een zak, is wat wij in het Nederlands de beschaafdere naam steegje of doodlopende straat hebben gegeven. Die doodlopende straatjes waren typisch voor het Brusselse stratenplan.

Vroeger waren er in Brussel honderden zulke impasses. De meeste kwamen er in de tijd dat Brussel sterk begon te verstedelijken. Om de bouwgronden van de binnenstad zoveel mogelijk te benutten, werd er achter bestaande huizen bijgebouwd, op plaatsen waar nog grote open ruimtes waren. Zo begonnen steeds meer steegjes vorm te krijgen. Meestal waren ze langs de straatkant enkel te bereiken langs een smalle doorgang.

Omdat ze wat afgeschermd waren van de publieke ruimte, hadden zulke doodlopende straten hun voordelen. Zo vond je er soms kroegen waar het er al iets steviger aan toe kon gaan of waar in het geheim politieke bijeenkomsten plaatsvonden. Net zo goed waren de bewoners er een kleine community op zich, waar iedereen elkaar goed kende, buiten leefde en speelde. Zo was er een vorm van sociale controle. Er vonden buurtfeesten plaats en ook handelaars gingen zich er vestigen, omdat ze hun koopwaar goed konden uitstallen. Steegjes kregen daardoor soms de naam van koopwaar die er verkocht werd, zoals de Kantwerkgang of de Poppengang.

Ordehandhaving

Het ietwat verborgen karakter van die impasses was iets waar het stadsbestuur mee worstelde, omdat het niet altijd geheel duidelijk was of zo'n doorgang publiek of privéterrein was en dus ook niet wie verantwoordelijk was voor de ordehandhaving.

Dat was niet de enige reden waarom de stad het aantal steegjes op termijn liever zag afnemen. Er woonden immers vaak veel mensen dicht op elkaar en de hygiëne was er niet altijd optimaal. Toen er einde negentiende eeuw in het stadscentrum veel verschillende epidemieën uitbraken, woekerden die sterk in de steegjes. De slechte woonomstandigheden in het stadscentrum waren een van de oorzaken dat er bij de overkapping van de Zenne in 1867 voor grote centrale lanen werd gekozen, en er komaf werd gemaakt met de smalle straatjes.

Ook bij latere grote stadswerven, denk maar aan de bouw van het Justitiepaleis en de bouw van de Noord-Zuidverbinding, zijn verschillende volkswijken verdwenen. Meestal waren het armere wijken met vaak doodlopende smalle straatjes.

Toen nieuwe sociale wijken werden gebouwd, viel de keuze eerder op hoogbouw of uniforme woonwijken, die overzichtelijker waren. Denk maar aan de Hellemanswijk naast het Vossenplein.
Van de honderden impasses blijven er in de Vijfhoek maar een veertigtal over. Sommige verloren hun woonfunctie, andere zijn dan weer gezellige oases, waar je de stadsdrukte kan ontvluchten en die voor voorbijgangers fijne ontdekkingen zijn.

• VOLGENDE KEER Hoe zie ik het geheime hartje van het Kerkhof van Laken?