Neder-Over-Heembeek bestaat 850 jaar: van boerendorp tot bruisende smeltkroes

Ooit waren het twee onooglijke Vlaamse boerendorpjes, nu is Neder-Over-Heembeek een Brussels stadsdeel dat in hoog tempo volgebouwd wordt én dit jaar 850 jaar bestaat. Dat wordt de komende weken uitgebreid gevierd, al is het voor de geboren Heembekenaren heel hard gegaan. “Sinds enkele jaren telt Neder-Over-Heembeek ook een paar daklozen.”

Voor veel Brusselaars is Neder-­Over-Heembeek onbekend terrein. Dat het Militair Hospitaal er ligt, weten de meesten wel en sommigen hebben inmiddels ook door dat Bpost er een immens sorteercentrum heeft. Maar daarbuiten is deze noordelijke uithoek van de stad, grenzend aan het Koninklijk Domein, het kanaal en de Ring, amper bekend.

Nochtans heeft het stadsdeel een intrigerende geschiedenis. Of die nu exact 850 jaar geleden begon, dat wil Hilde Theunkens in het midden laten. Zij is de coördinator van de erfgoedbank Heembeek-Mutsaard en drijvende kracht achter de geplande festiviteiten. “We hebben ons gebaseerd op de 800ste verjaardag, vijftig jaar geleden. Toen was er vooraf een hele discussie over de ontstaansdatum. Sommigen meenden te weten dat Heembeek nog ouder was. Maar uiteindelijk werd 1175 als beginjaar genomen.” Van 28 september tot 12 oktober staat alles in het teken van het grote feest, met tentoonstellingen, wandelingen, optredens van de fanfares en vooral een stoet op zondag 5 oktober met de Heembeekse reuzen.

Het begon allemaal met twee kleine dorpjes gelegen op de heuvels boven de Zennevallei aan de Heembeek: Neder-Heembeek en Over-Heembeek. “Elk had zijn kerk, zijn burgemeester,” zegt Theunkens.

Omdat ze zo klein waren, samen amper 444 inwoners, kwam het in 1814, onder Napoleon, tot een fusie. Zo ontstond de gemeente Neder-Over-Heembeek.

Die oogde in de negentiende eeuw als een bucolisch land- en tuinbouwdorp. “We stonden bekend als het bloemendorp,” zegt Theunkens. “Heembeek was de grote leverancier van snijbloemen van de Stad Brussel.” Voor het overige hadden de Heembekenaren, voor 95 procent Nederlandstalig, weinig op met de grote stad.

Andersom kwam de Brusselse burgerij op zondag wel graag frisse lucht opsnuiven in een van de guinguettes en herbergen langs het water in Heembeek. Op de kanaaloever stonden in die tijd ook landhuizen en heuse kasteeltjes, zoals het prestigieuze Meudon­kasteel met zijn tuinen en vijvers.

Na WOI kwam de gemeente steeds meer onder druk te staan. De industrialisering was volop aan de gang en de Stad Brussel maakte plannen om haar haven uit te breiden. Toenmalig Brussels burgemeester en Kamerlid Adolphe Max stelde voor om Neder-Over-Heembeek, alsook Laken en Haren, te annexeren. Dat gebeurde in 1921 ook, zonder enig overleg overigens met de Heembekenaren.

Het zou het idyllische aanzicht van de gemeente voorgoed veranderen. De kasteeltjes en herbergen aan het water maakten plaats voor havenindustrie, chemische bedrijven, handelaars in bouwmaterialen en ook de Cokeries de Marly.

Veel sociale woningen

De verstedelijking werd vanaf dan onverbiddelijk ingezet en de land- en tuinbouw verdween geleidelijk. “Veel gronden werden opgekocht door de Stad Brussel. Die zag de enclave aan het kanaal immers ook als grondreserve voor woninguitbreiding,” zegt Benoît Elleboudt, jarenlang de voorzitter van de Heembeekse erfgoed- en natuurvereniging De Groene Wandeling.

In de jaren vijftig kreeg Heembeek zijn eerste sociale wijk, Mariëndaal, een tuinwijk voor grote gezinnen. Twintig jaar later verrezen de sociale torens van de Versailleswijk. Die waren bedoeld voor de mensen uit de Noordwijk die door de Manhattanplannen verjaagd waren uit hun huizen.

Door de oliecrisis in 1973 moest de stad haar bouwplannen in Heembeek on hold zetten, zegt Elleboudt. “Gevolg is dat de stukken grond, eigendom van de stad, braak bleven en er wilde stukjes natuur ontstonden, de friches.” Op die manier kwam ook het Begijnenbosdal tot stand, vandaag de groene long van Heembeek. Elleboudt: “Toenmalig Brussels schepen Michel Demaret liet er in 1983 populieren planten om te beletten dat woonwagenbewoners het gebied zouden bezetten. “Pas de barakis ici,” zei hij. Toen die populieren dertig jaar later gekapt moesten worden, hebben we gelukkig kunnen bekomen dat het bos opnieuw werd aangeplant, ditmaal met veel meer aandacht voor de biodiversiteit.”

Door de explosieve bevolkingsgroei lanceerde het Brusselse stadsbestuur begin jaren 2000 zijn 1.000 woningen-plan. Al snel werd naar Heembeek gekeken, want daar was plek. Het ene bouwproject volgde het andere op, middelgrote woningen, maar vooral veel sociale huisvesting. Op verschillende friches, in de Bruynstraat, de Groenweg, de Gemene Beemden en elders, verrezen wit bepleisterde sociale blokken. Het aandeel sociale woningen in Heembeek ligt inmiddels op 18,5 procent, veel hoger dan het gewestelijke gemiddelde van 7,08 procent.

De bouwwoede van de overheid, aangevuld met enkele privé-initiatieven, leidde tot een forse bevolkingstoename. In een kwarteeuw is het aantal inwoners bijna verdubbeld, tot ongeveer twintigduizend, en werd Heembeek een etnische smeltkroes.

Dolle Dorpsdagen

Jean-Pierre Hollevoet en Kathleen Adriaenssens, respectievelijk tweede en derde generatie Heembekenaren, wonen boven op de Trassersweg, vlak bij de grens met Vlaanderen. Met de fiets is het een flinke klim om er te geraken. De dynamische zestigers wonen nog altijd graag in hun huis dat achteraan een weids uitzicht biedt op groen en in de verte het Atomium.

“We hebben een heel fijne, gemengde straat,” zegt Adriaenssens. “En met de fiets, de bus of de nieuwe tram waarover vooraf zoveel te doen was, ben je zo in het centrum van Brussel.”
Het koppel vindt wel dat het verstedelijkingsproces in Heembeek op een meer gecontroleerde manier had moeten gebeuren. “Er is veel gebouwd de laatste tien, vijftien jaar, te veel,” zegt Hollevoet. “Ooit was er zelfs een bouwplan voor het groen achter onze tuin.”

Hij vreest dat Heembeek alleen maar verder zal verstedelijken. “Als we niet opletten, wordt elk stukje groen hier volgebouwd. Dan wordt het heel druk en zal je nergens nog verkoeling vinden.”

Probleem is volgens hem ook dat er de laatste jaren te veel van één welbepaald type woningen is neergezet. “Je krijgt dan een bepaalde populatie met andere noden, die zich niet echt mengt. Het sociale weefsel zoals wij dat vroeger gekend hebben, is er niet meer.”

Met veel nostalgie roepen Hollevoet en Adriaenssens hun fijne jeugd in ’t dorp op, de vele uren gesleten in jeugdhuis De Klink, het rijke verenigingsleven, de onvergetelijke sinterklaasstoet waaraan zowat het hele dorp deelnam en de Dolle Dorpsdagen eind augustus, drie ‘echt dolle’ dagen. Adriaenssens: “Ja, wij komen van ver. Ik heb hier nog de schaapherder weten rondlopen.”

Het rijke Vlaamse verenigingsleven is inmiddels flink op zijn retour. De sinterklaasstoet stopte eind jaren negentig, De Dolle Dorpsdagen hielden het drie jaar geleden voor bekeken, bij gebrek aan nieuwe, jonge trekkers. In de plaats kwam Fiesta Folie, een kleinere familiehappening georganiseerd door gemeenschapscentrum Nohva.

“Heembeek telt nog altijd behoorlijk wat Nederlandstalige verenigingen, van toneelkring Rust Roest tot de Broederschap van Scherpenheuvel, maar ze zijn niet altijd even vitaal,” zegt Liesbet Vanmechelen, centrumverantwoordelijke van Nohva. Zo moest de Chiro van Heembeek fuseren met de Chiro van Mutsaard omdat er te weinig leiding was. Waarna Mutsaard samenging met de Chiro van Koningslo, net over de gewestgrens. “Binnen een paar jaar is het een Vlaamse Chiro.”

Vrolijke Kruisboogschutters

Ook de Koninklijke Vrolijke Kruisboogschutters schieten niet meer. De vereniging bestond meer dan honderd jaar en trainde in een hangar van de Euroveiling. “We zijn twee maanden geleden moeten stoppen, er waren geen leden meer,” zegt voorzitter Eddy Van den Breen. “De jonkheid zit liever op een tablet of verkiest een club die met pistolen schiet.”

Van den Breen werd 74 jaar geleden in Heembeek geboren en heeft zich altijd meer Heembekenaar dan Brusselaar gevoeld. Fietsen rond de kerk, de jaarlijkse sinterklaasstoet, als zevenjarige brood van de ouderlijke bakkerij afleveren bij het arbeidersdorp van Expo 58 aan het kanaal, zo herinnert hij zich zijn kindertijd in het landelijke dorp dat Heembeek was. Maar dat dorp verfranste – Franstaligen noemen Heembeek doorgaans Neder (‘Nédère’) – bewoners met buitenlandse roots deden hun intrede en steeds meer Vlaamse winkels trokken weg uit de Vekemansstraat. Van den Breen zag het met lede ogen aan en voelt zich steeds minder thuis in Heembeek. “Er is een nieuwe mentaliteit, niemand zegt nog goeiendag.”

Hij is niet de enige oudere Heembekenaar die er zo over denkt, zegt Conny Roekens van het Lokaal Dienstencentrum De Binding, dat samen met het gemeenschapscentrum en de bib een recent gebouw deelt op het Peter Benoitplein. “Je hebt hier een hele generatie zeventigers en tachtigers die bang is voor de toekomst. Ze zijn omgeven door mensen met een andere taal en andere gewoonten en missen het respect van vroeger. Natuurlijk zijn er vooroordelen bij, maar ze zijn bang.”

Voor ingeweken Heembekenaar Liesbet Vanmechelen was die verlies­ervaring van sommige Vlamingen een vreemde gewaarwording. “Toen ik zestien jaar geleden verhuisde, kwam ik uit de Marollen, hartje Brussel, en wist ik niet beter dan dat Brussel twee- of meertalig was,” zegt Vanmechelen. “Maar in Heembeek merkte ik dat er bij sommigen helemaal geen aanvaarding was van die nieuwe context. Zij trekken zich terug in hun bubbel, in verenigingen waar ze zich zonder compromissen in het Nederlands kunnen uitdrukken.”

“Wij hebben met GC Nohva een andere kaart getrokken: Nederlandstaligen moeten zich bij ons thuis voelen, maar we staan ook open voor anderstaligen die in contact willen komen met het Nederlands of hun kinderen willen laten oefenen. We willen zoveel mogelijk kruisbestuiving. Een andere optie is er niet. Superdiversiteit, dat is de toekomst van Heembeek.”

Makkelijk is die middenweg in de praktijk niet altijd. “Onze deur wordt platgelopen door anderstalige ouders op zoek naar een hobby voor hun kinderen in het Nederlands. Soms moeten we hen weigeren. Als er alleen kinderen naar een activiteit komen die Nederlands willen leren, werkt het niet.”

Vanmechelen koos destijds niet bewust voor Heembeek, vertelt ze. “Maar het is goed uitgedraaid.” Ze is nog steeds gecharmeerd door het pittoreske Sint-­Niklaaskerkje vlak bij haar woning en door het Begijnenbosdal. “Natuurlijk dringt de grootstad steeds meer door. Er worden op sommige plekken drugs gedeald en we hebben sinds enkele jaren ook een paar daklozen. Maar je vindt hier nog altijd rust en groen. Ik geloof erin dat het groene karakter overeind blijft.”

Intussen is Hilde Theunkens druk bezig met de voorbereidingen van de 850ste verjaardag. Op de zolder van haar woning ligt de vloer bezaaid met oude foto’s en schilderijen die ze wil gebruiken voor de tentoonstellingen op het programma. “De viering is bedoeld om het dorpsgevoel aan te zwengelen en om jongeren en nieuwe Heembekenaren kennis te laten maken met de geschiedenis,” zegt ze. Hoogtepunt van de festiviteiten wordt de stoet met reuzen die op 5 oktober door Heembeek trekt. “De sinterklaasstoet was destijds zo’n succes. Zoiets moeten we opnieuw doen, dachten we.”

Viering 850 jaar NOH, van 28/9 tot 12/10. Meer info via www.gcnohva.be