Met wantrouwen moddert Brussel aan richting de status-quo

De overdaad aan politieke spelletjes en wantrouwen in de Brusselse formatie zet de deur open voor een soort XL-versie van de regering in lopende zaken. De vraag luidt wie na de saga van de voorbije achttien maanden nog in de weg kan staan van zo'n fragiele uitweg uit de impasse.

Net wanneer Brussel het federale niveau aflost als nationaal kampioen onderhandelingen komen de Nederlandstalige partijen opnieuw op de koffie bij Elke Van den Brandt (Groen), de spilfiguur aan Vlaamse zijde. Dat gebeurt ver weg van de camera’s: de wat gegeneerde Brusselse politici willen na 541 dagen niet met gesprekken pronken die heel sterk lijken op de gesprekken van de eerste week na de verkiezingen van 9 juni 2024.

De nieuwe episode sluit wel naadloos aan bij het troosteloze schouwspel van de voorbije achttien maanden, waarin het ene na het andere initiatief in het niets verzandde. De parallel met Groundhog Day lijkt snel gemaakt: zoals Bill Murray als prikkelbare weerman steeds opnieuw dezelfde dag herbeleeft, lijken ook de Brusselse politici gevangen in een eindeloze herhaling zonder uitkomst.

Mocht een regisseur zich ooit willen wagen aan een verfilming van de huidige politieke crisis zal die al snel botsen op een cruciaal leidmotief: het groeiende gebrek aan vertrouwen tussen de partijen die van mislukking naar mislukking strompelden. Dinsdag evenaart Brussel het nationaal record, woensdag wordt het verbroken. De Noord-Ierse deelstaat deed er met 729 dagen nog langer over.

“Het vertrouwen was van meet af aan al naar de knoppen”, luidt de inschatting van Wetstraatveteraan Rik Van Cauwelaert. “De PS wou de MR treffen. Daar is ze in geslaagd.”

Revanchisme

Wanneer PS-kopman Ahmed Laaouej op de verkiezingsavond een blik werpt op de electorale uitslag, maakt hij al snel een vaststelling die tot vandaag doorwerkt: in tegenstelling tot het federale en Waalse niveau zijn de Franstalige socialisten onmisbaar voor een meerderheid. Al was het maar door het pak rammel dat Ecolo en Défi te verteren kregen en het veto van verkiezingswinnaar MR tegenover de sterk scorende communisten.

Aan Franstalige zijde tekent zich al snel een alliantie af tussen MR, PS en Les Engagés. Tot de gemeenteraadsverkiezingen van 13 oktober 2024 lijkt die ook min of meer stand te houden.

Ook persoonlijk botert het aanvankelijk tussen gewezen formateur David Leisterh (MR) en Laaouej. De twee initiële hoofdrolspelers gaan zo nu en dan een hapje eten, en met de ambities uit het originele akkoord dat beide partijen sluiten met Les Engagés hadden de Franstalige socialisten als meest linkse partner weinig reden tot klagen. Bien joué, moet Laaouej gedacht hebben.

“De PS koos strategisch de kant van de MR, omdat de PS uiteindelijk een pure machtspartij blijft”, zegt een insider. “Leisterh dacht echt dat hij een goede band onderhield met Laaouej. Maar die kan mensen wel wat bespelen. Leisterh heeft zich mispakt aan de schijnbaar vriendschappelijke houding van de Franstalige socialisten.”

Vervolgens krijgt de vertrouwensband tussen de twee grootste partijen een dubbele dreun. De PS had achter de schermen al gewaarschuwd dat ze niet zou kunnen leven met de aanwezigheid van de N-VA aan Vlaamse kant. Een jaar geleden was die Vlaamse meerderheid met de N-VA weliswaar een feit, niet lang na de lokale onderhandelingen die volgden op de gemeenteraadsverkiezingen van 13 oktober 2024.

Daarin geeft Laaouej MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez een masterclass. In meerdere Brusselse gemeenten scoort de liberale lijst hoger dan die van de PS, maar toch gaan de Franstalige socialisten in belangrijke gemeenten zoals Elsene en Anderlecht met de sjerp aan de haal.

“Bouchez heeft dat nooit verkropt en heeft dankzij de houding van toenmalig Brussels Open VLD-onderhandelaar Frédéric De Gucht de N-VA proberen op te dringen aan de PS”, klinkt de analyse bij een ingewijde. “Er is sindsdien een zeker revanchisme geslopen in de strategie van de Franstalige liberalen. Bouchez wou tonen dat hij baas was. Maar de PS laat zich niet graag in een hoek drummen”, voegt een bron eraan toe.

Verlies verdelen

Naarmate de formatietrein blijft hobbelen, treedt Bouchez meer en meer op de voorgrond – zeker nadat de federale regering eind januari in de plooi was gevallen.

Na een rist pogingen van de MR om zonder de PS een doorbraak te vinden en het mislukte linkse avontuur van Laaouej, komen de twee machtsblokken weer bij elkaar uit. Vriend en vijand zijn ervan overtuigd dat als er ooit een nieuwe Brusselse regering komt, zowel de MR als de PS daarvan deel moeten uitmaken.

Vandaag lijkt dat denkspoor alweer hopeloos achterhaald. Tijdens de begrotingsonderhandelingen in oktober en november die in een nieuwe regering moesten uitmonden blijkt het wantrouwen aan tafel de grote boosdoener. Zeker tussen Bouchez en Laaouej, maar ook wel tussen bijvoorbeeld Open VLD-voorzitter Frédéric De Gucht en Ans Persoons (Vooruit). Tussen die twee zal nooit een vriendschap bloeien.

Na recente uitspraken van De Gucht over de PS, die hij verslaafd noemde aan geld uitgeven door de link te leggen met alcoholisme, is ook de vertrouwensbreuk tussen beide partijen totaal. Toen Bouchez en Laaouej de laatste keer samenzaten in de hoop de banden tussen de MR en de PS toch nog eens aan te halen, kwam Bouchez naar verluidt terug op die uitspraken. “Stop met te janken als een klein meisje”, zou Bouchez gezegd hebben. “Va te faire foutre”, klonk het bij Laaouej. Dat het niet snel goedkomt tussen beide tenoren, is duidelijk.

“En je hebt echt wel een minimum aan vertrouwen nodig”, weet politicoloog Carl Devos. “Onderhandelingen beginnen altijd met een wit blad. Via vertrouwen leg je laagjes akkoorden op elkaar, waardoor een soort fuik ontstaat. Op een bepaald moment wordt die fuik zo groot dat partijen méér te verliezen hebben bij géén deal dan bij wél een deal.”

Die fuik komt er nooit. Niet alleen door het gebrek aan vertrouwen, maar ook door de torenhoge uitdagingen en de financiële put waar het gewest tegen aankijkt, waardoor de maatregelen die een volgende regering moet nemen weinig zullen weg hebben van een goednieuwsshow. “Men moet verlies verdelen, dat is nog veel moeilijker dan winst verdelen”, zegt onderhandelingsexpert Dirk Van Poucke tegen BRUZZ.

“Juist dan is vertrouwen cruciaal. Dat kan perfect bestaan tussen partijen die ideologisch ver uit elkaar liggen. Het draait om informatie-uitwisseling en een zekere gunfactor: ‘Waar wil ik op toegeven, waarop niet?’ Die informatiestroom droogt bij gebrek aan echte communicatie, en dan gaan partijen op hun posities kamperen. Pas bij een minimum aan gunfactor begint het wheelen en dealen. Elkaar niets gunnen leidt tot altijd tot een complete impasse.”

Het gevolg, zo vertelt een hoofdrolspeler, was een onderhandelingsdynamiek waarin vooral de ándere partij moest afzien - moest bloeden. “Het ging niet meer over waar we elkaar konden tegemoetkomen, maar vooral over waar we elkaar pijn konden doen.”

Chefsache

Volgens Van Poucke speelt ook de vraag wat partijen van plan zijn indien de onderhandelingen niet tot een akkoord komen. “Want in Brussel is er eigenlijk geen sanctie mogelijk. De partijen ondervinden er nauwelijks of geen directe gevolgen van.”

Peilingen suggereren dat vooral de MR, en niet de PS, zou moeten inleveren in Brussel, al heeft dat vermoedelijk vooral te maken met de onvrede over het Arizona-beleid in Franstalig België.

Devos: “De formatie is net ingebed in partijstrategieën. Als de PS in Brussel zou toegeven aan de MR en de N-VA, kan ze federaal nooit geloofwaardig oppositie voeren. Als Open VLD zou toegeven aan de PS, boet ze andermaal in aan geloofwaardigheid. Bovendien is er geen scheidsrechter. Deze saga toont aan dat Brussel het geweer van schouder moeten veranderen: het confederale model, waarbij elke taalgroep zijn eigen meerderheid vormt, werkt niet. Het is logischer om — net zoals federaal — een globale meerderheid te vormen, maar mét respect voor de meerderheid binnen elke taalgroep.”

Ondertussen neemt de externe druk in Brussel voelbaar toe. “Je voelt het opbouwen,” zegt Devos. Belfius zette inmiddels een punt achter haar rol als huisbankier van het gewest en sloot de kaskredietlijn af, naar verwachting volgt ING dat voorbeeld.

“Ook aan het einde van de ellenlange federale formatie van 2010–2011 werd de druk van ratingbureaus en internationale markten bijzonder groot,” herinnert Devos zich.

Brussel dreigt begin volgend jaar zelfs in de problemen te komen met de uitbetaling van vakantiegeld aan ambtenaren of de dotaties aan gemeenten. “Op een bepaald moment wordt de formatie chefsache: dan zullen de partijvoorzitters en de premier moeten ingrijpen bij een gebrek aan concreet perspectief op een regering.”

Slechte wil

Zonder de MR maar met Les Engagés, Ecolo en Défi probeert de PS dat scenario te vermijden door momenteel een centrumlinkse piste op touw te zetten. Die komt weliswaar één zetel tekort aan Franstalige kant, maar met steun van onafhankelijken en enkele Vlaamse partijen zou tenminste al een noodbegroting kunnen worden opgesteld. Mocht dat lukken, dan lijkt de weg open naar een erg krappe Vivaldi-variant zonder de grootste partij, maar wel met een brede verzameling centrumkrachten.

Het roept onvermijdelijk herinneringen op aan de federale calvarietocht van 2010–2011, toen de N-VA na een jaar onderhandelen als grootste partij van het speelveld verdween. Uiteindelijk leverde het 541 dagen durende geploeter de regering-Di Rupo op: opnieuw een ploeg die, net als daarvoor onder premier Yves Leterme, de drie klassieke families samenbracht — maar nu mét de Vlaamse socialisten aan boord, en met een zesde staatshervorming op zak.

Ook socialistisch boegbeeld Johan Vande Lanotte speelde destijds een rol, onder meer door na te gaan of de PS en de N-VA met elkaar in zee konden gaan. Volgens de West-Vlaming heeft de Brusselse crisis niets met vertrouwen, maar met politieke spelletjes te maken. “Het draait om personen, om een strijd tussen de MR en de PS, die van slechte wil zijn. De rol van de PS is daarin uiteraard bedenkelijk. Maar ook in het algemeen zie ik een puur gebrek aan verantwoordelijkheid”, zegt hij tegen BRUZZ.

Volgens de minister van Staat moet de regering-Vervoort het heft veel strakker in handen nemen. “Toen ik in de federale formatie van 2010-2011 bemiddelaar was, zijn er allerlei beslissingen genomen in de Kamer. Natuurlijk is het schandalig dat die onderhandelingen zo lang aanslepen. Maar de regering-Vervoort verwaarloost haar verantwoordelijkheid.”

Daar kan via de centrumlinkse piste mogelijk verandering in komen, niet toevallig met de partijen die vandaag de regering in lopende zaken vormen als stuwende kracht. “Dat lijkt logisch, maar je zal dan wel aan de samenstelling van je ploeg moeten werken. En bij elk dossier naar een meerderheid zoeken: stabiel is dat allerminst”, klinkt het bij Rik Van Cauwelaert. Hij stelt zich bovendien vragen bij de interne verdeeldheid binnen Ecolo.

Volgens psycholoog Tim Vantilborgh (Vrije Universiteit Brussel) kan een aanpak die vertrekt vanuit de huidige regering, gezien de aanslepende politieke crisis en het daarbij horende wantrouwen, voor duidelijkheid zorgen.

“Je weet waar elkaars gevoelige punten liggen en door de eerdere samenwerking bestaat iets van een vertrouwensbasis. Misschien stellen partijen zich ook eindelijk iets kwetsbaarder op, omdat ze beseffen dat alles tot nu toe is mislukt en zij het nu moeten doen.”

De vraag is vooral hoe de PS en Open VLD, met begrotingsminister Dirk De Smedt in een sleutelrol, zich de komende weken tot elkaar zullen verhouden om het defaitisme dat vandaag over Brussel hangt om te zetten in daadkracht.