Facing violence: ‘Het is belangrijk om geweld zichtbaar te maken’

Hoe ga je om met geweld in al zijn vormen en maten? De Beursschouwburg zoekt dit voorjaar naar antwoorden met het themaprogramma Facing Violence. Span je veiligheidsriem aan voor dans, muziek en zelfs een jiujitsu-les ter zelfverdediging. Drie artiesten vertellen hoe geweld hun werk beweegt. “Pijn moet je exorciseren.”

Facing violence maakt geweld én het verzet ertegen zichtbaar. Ik vind het een topthema. Ten eerste omdat geweld vaak onzichtbaar wordt gemaakt, terwijl het er dagelijks is. Denk maar aan het hele debat rond antiracisme. Dat wordt al snel afgevlakt tot gevoelens die niet gekwetst mogen worden. Ik was laatst nog bij een inclusietraining van een organisatie. Die hele training ging over hoe je andere mensen niet mocht kwetsen, bepaalde taal niet meer moest gebruiken … Dat is helemaal niet waar het over moet gaan. Nee, het gaat erom dat stigmatisering en marginalisering vormen zijn van geweld. Het feit dat je in een winkel negen op de tien keer een jonge, zwarte persoon aan de kassa ziet staan, moet je leren zien als onderdrukking. Dat de hele bouwsector draait op illegale migranten, is pure uitbuiting.”

“Ten tweede toont de titel net zo goed dat mensen altijd in verzet zijn geweest. Ze accepteren het geweld niet zomaar. En dat moet niet van bovenaf komen: het verzet zit bij de mensen zelf. Ik was dus heel enthousiast toen de Beursschouwburg me benaderde om mee te werken. Ik had al eens een avond voor hen gemodereerd, maar dit is de eerste keer dat ik de sprekers zelf mee programmeer.”

“Ik kies daarbij voor gesprekken die ik zelf graag wil horen. Zo ben ik benieuwd hoe mensen in het algemeen, maar met name in de Afrikaanse gemeenschappen, omgaan met allerlei vormen van geweld. De eerste spreekavond gaat over de geschiedenis van verzetsbewegingen in Brussel tussen verschillende groepen van kleur. Wie weet heeft de Congolese gemeenschap ooit eens kunnen vermijden dat een gezin uit huis werd gezet, sámen met de Marokkaanse gemeenschap. Naar zo'n voorbeelden ben ik op zoek. Meer recent had je 'Justice pour Mehdi', waar ook iedereen samenkwam. Ik vraag me af hoe zij zich hebben laten inspireren door verzetsgroepen uit het verleden.”

“De tweede spreekavond valt op Internationale Vrouwendag. Dan heb ik twee activisten te gast die tot nu toe vooral in Afrika hebben gewerkt. Heel wat afro-queer-migranten waren ooit activist in eigen land, maar lijken in België wat te verdwijnen. Omdat het activisme hier over andere onderwerpen gaat, maar vaak ook omdat het nog erg wit is. Eén spreker, Shakiro, is pas sinds januari in België. Ze kreeg hier een humanitair visum (de trans vrouw werd in haar thuisland Kameroen vervolgd en aangevallen voor homoseksualiteit, red.). Zij was een YouTube-influencer en bekend gezicht in de Kameroense entertainmentindustrie, maar heeft ervoor gekozen om openlijk trans te zijn. Een heel moedige zet in een land met zo'n strenge antigaywetgeving. Ik hoop dat we als activisten in Europa wat meer interesse krijgen voor dit soort verhalen.”

“Ik wil niemand meekrijgen in een eigen verzet of verhaal. Dat doen mensen zelf wel. Wat ik doe, is schrijven. Maar niet om Brusselse mensen van kleur of Brusselse lhbt'ers te vertellen hoe ze activistisch moeten zijn. Nee, ik leer wat er aan de hand is, laat de groep zelf praten en schrijf er pas daarna over. Ik hoop met deze lezingen verschillende groepen en generaties te bereiken.”

Conversations on facing violence: 2, 8 en 16 maart om 19 uur, Beursschouwburg

Pas een aantal jaar geleden, op mijn veertigste, heb ik een traumatiserende herinnering uit mijn jeugd herontdekt. Ik had die al die tijd weggedrongen. De precieze herinnering vertel ik liever niet, maar ik besefte ook niet dat alles eraan gewelddadig was. In die periode was ik gelukkig al omringd door feministische, queer en dekoloniale activisten. Die verschillende groepen hebben me laten inzien hoe je kan omgaan met seksueel geweld, maar ook hoe dat geweld altijd verbonden is met een sociale en politieke cultuur. Zo hangt geweld in familieverband nog altijd samen met de bredere seksualisering van vrouwen en jonge kinderen in onze cultuur. Het is zoals met de MeToo-beweging: vandaag zien we verhalen van seksueel misbruik bij jonge vrouwen niet meer los van elkaar, maar als deel van een verkrachtingscultuur die zo'n geweld lang heeft goedgepraat.”

“Ik heb mijn eigen gesprekken uit die periode verwerkt in een opera, die ik al opvoerde in het najaar. In mijn concert zing ik dertien nummers uit die opera, die ik vertellend aan elkaar hang. In het verhaal speel ik niet mezelf, maar een fictieve vrouw. Sommige nummers en personages zijn zeer grotesk, als een echte opera, anderen zijn meer emotioneel, wat verloren en ingetogen. Het resultaat is meerstemmig: je krijgt verschillende blikken op een gewelddadige situatie.”

“Ik vind niet dat we altijd meteen een oplossing moeten zoeken voor geweld. Soms moet je er gewoon naar kijken. Onze samenleving legt de nadruk erg op welzijn en levenslust. Dat helpt niet om geweld in de ogen te durven kijken. En dus ook niet om de bredere context te onderzoeken. De zoektocht naar een oplossing mag geen obsessie zijn. Kijk liever eerst naar waaruit het geweld bestaat.”

“Van opera kende ik nog niets voor ik aan deze voorstelling begon. Ik vond het altijd het toppunt van bourgeoisie. Toch wou ik er een maken die in het standaard stramien paste. Via artificiële intelligentie heb ik de structuur en sfeer van opera's in vaste blokken opgedeeld. Een reeks trieste openingsscènes, epische eerste aktes … Een AI-bedrijf heeft daar voor mij een algoritme van gemaakt, dat nieuwe muziek genereert. Ik wou dat het fabelachtig bleef, dus ik heb gekozen voor een kleiner groepje van vijf muzikanten. Niet voor een heel orkest.”

“Kunst is voor mij een rustmoment. Een concert geeft je tijd om te reflecteren en de vagere hoeken van je geheugen te leren kennen. Want zodra je een shock meemaakt in het leven, wordt alles flou. Je vervreemdt van wie je bent en wat je wil. Muziek kan dat verbeelden. Al luisterend vervaag je. Je raakt los van wie je bent.”

“Ik vind het nachtleven sowieso een plaats van verzet en veiligheid. In clubs heb je het recht om een nieuwe identiteit uit te vinden. Je schminkt je, kleedt je anders dan overdag en wint er aan vrijheid. Het zijn vaak plekken waar groepen die buiten het vaste kader passen, zich ontwikkelen. In de jaren 1970 en 1980 had je in New York belangrijke clubs voor de zwarte gemeenschappen. Begin jaren 2000 gaf een van de eerste clubs voor lesbische vrouwen in Parijs een podium aan vrouwelijke dj's die nu heel bekend zijn. Ons hele uitgaansleven is fel gevormd door minderheden.”

13 songs for the unspeakable: 17 maart om 20u30, Beursschouwburg

Mijn performance is gegroeid uit cabarettheater. Ik bracht daarin een tekst met bepaalde clichés over de zwarte kleur, maar hoezeer ik die ook probeerde te ontrafelen, het leek altijd alsof het – vooral witte – publiek niet mee was. Ik bereikte net het omgekeerde: ik leek een beeld van de 'wilde zwarte mens' te bevestigen. Daarom blaas ik het nu helemaal op. Ik vergroot de clichés zodanig dat ze satire worden en zoek zelfs naar empathie voor het personage van zwarte piet. Hij zit vast in een polemiek en wordt gecanceld zonder dat hij daar zelf voor gekozen heeft. En zo wordt hij degene die de clichés voor mij ontrafelt.”

“Ik ben opgegroeid als Belgo-Congolees in Nijvel, maar mijn Congolese vader is gestorven toen ik één jaar was. De rechtstreekse verbinding met mijn Afrikaanse roots is mij dus ontnomen. Ik ben niet in Congo geboren, ik spreek de taal niet en heb er geen kennissen. En toch heb ik een deel van het migratieverleden van mijn vader geërfd. De eigenschappen van de eerste generatie migranten, die zich niet te veel opdrongen en altijd flink moesten zijn, zitten ergens in mij. Ik vind dat eigenaardig. Mijn moeder deed haar uiterste best om mij en mijn zus een fantastische jeugd te geven, maar aan sommige zaken kon ze niets doen. Zoals aan Sinterklaas, die elk jaar op school langskwam met zijn zwarte piet. Ik zag toen al dat het gewoon de conciërge was met een zwartgeverfd gezicht. Pas veel later heb ik begrepen dat het hele personage, met al zijn clichés, in mijn eigen vel was gekropen. Ook dat is een uitdrukking van geweld.”

“Mensen zien mij als zwart en gaan er dan van uit dat ik goed kan dansen en me mooi kan kleden, maar niet trouw ben en ook niet rijk. Ik ben nu dertig en heb die vooroordelen zelf leren integreren. Ik maak er zelfs mee grapjes over. Toch heb ik veel pijn lang onderdrukt. In deze performance toon ik de letsels en trauma's uit mijn leven bijna letterlijk. In sommige scènes vlucht ik, in andere ga ik de confrontatie aan. Zo droom ik bijvoorbeeld dat ik aan het wandelen ben tussen giftige kruiden, die mij aanraken en zeggen dat ik een stuk van mezelf moet achterlaten. Dat laat ik het publiek doen, door epilatiestrips van mijn benen te trekken. Bepaalde scènes zijn hard, maar ik ben niet meer bang om geweld te tonen. Het geeft mij een soort wedergeboorte. Is mijn lichaam nog van mij of alleen maar theatraal?”

“Het is belangrijk om geweld zichtbaar te maken, want anders lijkt het niet gebeurd. Je kan er pas mee omgaan als je leert leven met de pijn die het heeft voortgebracht. En als die pijn al dertig jaar in je lichaam zit, laat hem er dan uit. Ik exorciseer hem, bij wijze van spreken. Ik probeer daarmee niet in een slachtofferrol te kruipen en wil niemand beschuldigen. Liever trek ik het publiek mee in de pijn die ik heb ervaren en laat ik hen begrijpen dat racisme bestaat. Het is nog altijd een systeem waar iedereen toe bijdraagt. Al probeer ik hiermee geen algemeen statement te maken. Ik blijf erbij: mijn versie van zwarte piet is maar één belichaming van dat personage.”

Le Cendrier du Gaze: 9 en 10 maart om 20 uur, Beursschouwburg

Correctie: in een eerdere versie van dit artikel stond geschreven dat de Congolese en Marokkaanse gemeenschap in de jaren 70 samen een uithuiszetting hebben vermeden. Dit klopt niet, maar was slechts een voorbeeld.