VUB-rector Jan Danckaert: 'Ik voel me soms verweesd zonder Pauwels en De Knop'

In de zomer publiceert BRUZZ elke maandag een uitgebreid interview met een Brusselaar die professioneel of privé een boeiend jaar achter de rug heeft, en tijdens de vakantie even de tijd neemt om te reflecteren. Deze week Jan Danckaert, de VUB-rector die vorig jaar afscheid moest nemen van twee voorgangers, begin januari zelf onder het mes moest, en daarna een aantal tuchtprocedures wegens grensoverschrijdend gedrag op zijn bord kreeg. "Professoren van mijn generatie of ouder zijn niet opgeleid in coachend leiderschap."

Om maar met de deur in huis te vallen: was afgelopen jaar één van de meer intensere jaren in uw leven?
Jan Danckaert: Zonder enige twijfel. Op minder dan vierentwintig uur stierven begin augustus vorig jaar twee oud-rectoren van de VUB, Caroline Pauwels en Paul De Knop. Allebei aan kanker. Dat waren bewogen dagen, net als mijn laatste bezoek aan Caroline, eind juli. Ik vond het indrukwekkend en moedig hoe lang beiden aan het werk bleven ondanks de ziekte.

Deed het u nadenken hoe u zelf zou reageren in een gelijkaardige situatie?
Danckaert: Natuurlijk, al vind ik het moeilijk daarop te antwoorden. Iedereen voert zijn eigen strijd. En veel hangt ook van de behandeling af, hoe hard die aanslaat.

Een maand eerder, in juni, werd u tot rector verkozen. Ook behoorlijk ingrijpend in uw leven.
Danckaert: Ook dat was, toegegeven, intens, door de breedte aan onderwerpen en de veelheid aan contacten die plots op mij afkwamen. Ik vergelijk het met een vakminister die premier wordt, en die zich ineens over alles en nog wat moet buigen. Maar ik vind het boeiend.

U was voordien zes jaar vice-rector, en ook even interim-rector. Dus het lag ergens in de lijn van de verwachtingen dat u de sprong zou wagen.
Danckaert: Zo lijkt het misschien voor de buitenwereld, maar ik heb toch diep nagedacht over de consequenties ervan op mijn leven en dat van mijn familie. Gelukkig verliepen de verkiezingen vlekkeloos en dat is belangrijk voor een democratische instelling als een universiteit.

Wat waren argumenten om het niet te doen?
Danckaert: Onder andere mijn voorgangers. Caroline en Paul hebben een erfenis achtergelaten, en hun stempel op de universiteit gedrukt. Die schoenen vullen, leek me niet evident.

En hoe lopen de schoenen momenteel?
Danckaert: Beter en beter. (Lacht.) Ik gun mezelf ook de tijd om te groeien in de functie. Maar ik wou dat ik nog kon terugvallen op Paul en Caroline voor advies. Caroline kon Paul destijds raadplegen en inzetten voor moeilijke dossiers met veel partners en overheden. Dat klankbord mis ik; in die zin voel ik me soms wat verweesd.

Denkt u soms bij het nemen van een beslissing: wat zou rector Pauwels doen, wat rector De Knop?
Danckaert: Na zes jaar intens samenwerken met Caroline weet ik ongeveer wat ze zou zeggen. Maar iedereen heeft natuurlijk zijn persoonlijke stijl en vorming. Caroline was opgeleid als filosofe en communicatiewetenschapster, ik kom uit de natuurwetenschappen. Ik ben fysicus. Dat maakt dat ik over andere referenties beschik. Onder Paul en Caroline sloeg de VUB een aantal richtingen in die ik koester, maar door nieuwe omstandigheden, zoals corona en daarna de hoge energieprijzen, moest het team wel bijsturen.

Mist u het trouwens niet, dat wetenschappelijke? Het rectorschap lijkt vooral veel politiek en strategie.
Danckaert: Het onderzoek liet ik voor een groot deels los. Ik geef wel nog één vak over elektromagnetisme. Ik vind dat leuk om te blijven doen. En ook, het is één van onze kerntaken: jonge mensen opleiden. Als rector wil ik dat signaal blijven geven.

Dus de vakantie vormt de ideale periode om up-to-date te raken met de nieuwe bevindingen in uw vak?
Danckaert: Ik ga me vooral bijlezen over artificiële intelligentie. Het is de olifant in de kamer, met zowel implicaties op onderwijs als onderzoek. Ook voor de VUB-bedrijfsvoering zie ik een rol weggelegd in de integratie ervan. Hoe kan artificiële intelligentie helpen om nog beter met onze data om te gaan? Hoe kan het de instelling nog efficiënter maken? En hoe kan dat allemaal op een ethisch correcte wijze gebeuren? Belangrijke vraagstukken.

Wat doet u nog deze zomervakantie?
Danckaert: Ik ga naar Mallorca, naar mijn schoonfamilie. Mijn echtgenote is Spaanse. Ik ga wandelen, zwemmen, varen op zee, vrienden bezoeken, en een goed boek lezen. Meer moet niet.

Voelt u daar ook de gevolgen van de klimaatopwarming?
Danckaert: Ja. Het aantal echt warme dagen neemt elk jaar toe.

De zomermaanden tekenen jaar na jaar hitterecords op. Het waterpeil staat op verschillende plekken schrikbarend laag. Bezorgt u dat geen angst?
Danckaert: Angst is een groot woord, maar ik ben natuurlijk bezorgd, net zoals de klimaatwetenschappers. Ik probeer daarom na te denken hoe ik mijn verbruik kan verminderen, en hoe ik bewuster kan consumeren, zonder medeburgers te culpabiliseren die dat niet of minder doen. Dat creëert net het omgekeerde effect. Maar langs de andere kant voel ik mij ook niet schuldig of ervaar ik ook geen klimaatschaamte wanneer ik iets doe met een zekere ecologische voetafdruk.

Leeft het thema aan de universiteit?
Danckaert: Onder studenten bestaat het Green Team, dat kleine en soms grote acties op poten zet rond klimaat en duurzaam leven. In Vlaanderen leeft ook het idee om een master rond duurzaamheidstransities in te richten. En de VUB specifiek wil ook aan schaalvergroting doen van de onderzoeksgroepen door in te zetten op interdisciplinariteit. Het gaat namelijk om een globaal onderwerp dus een globale wetenschappelijke aanpak dringt zich op.

Veel van de VUB-gebouwen worden momenteel gerenoveerd. Specifiek met het oog op duurzaamheid?
Danckaert: De meeste gebouwen dateren van de jaren zeventig van de vorige eeuw. Dus om te voldoen aan de huidige voorwaarden zijn grondige aanpassingen nodig. En die kosten geld. Maar de middelen van de Vlaamse regering zijn ontoereikend voor die investeringen. Om het kort te zeggen: de overheid geeft vier miljoen, maar de VUB geeft jaarlijks een achtvoud uit. Gevolg? De instelling moet het investeringsritme terugschroeven, want dat weegt anders te zwaar door op de dagelijkse werking. Combineer dat met algemeen stijgende kosten en niet-indexering van een aantal inkomsten aan overheidszijde, en het wordt stilaan alarmerend.

En wat zegt Vlaanderen?
Danckaert: Dat het voor iedereen budgettair moeilijke tijden zijn. Wat ook klopt.

Is het eigenlijk een makkelijke Vlaamse regering en een makkelijke minister van Onderwijs (Ben Weyts) om mee in dialoog te treden?
Danckaert: (Lange stilte.) Ik kan moeilijk vergelijken met andere ministers. Ik kan ook niet zeggen dat de minister niet toegankelijk is. Maar het financiële luik blijft een moeilijke kwestie. En ook wat taalvereisten betreft, neemt de Vlaamse regering soms een rigide houding aan. Voor alle duidelijkheid: als Vlaamse universiteit in Brussel hecht de VUB groot belang aan het Nederlands, maar meer flexibiliteit zou beter zijn, denk ik.”

Flexibiliteit om meer anderstalige opleidingen aan te bieden?
Danckaert: Onder andere. Het Engelstalige aanbod is momenteel vastgelegd op 9 procent van het totaal aantal opleidingen op bachelorniveau, en 35 procent op masterniveau. Maar neem nu de masters burgerlijk ingenieur. Gent, Leuven en Brussel bieden die aan, zowel in het Engels als in het Nederlands. Dan lijkt een logische vraag: moeten alle drie die instellingen dat nog doen? Kan dat niet verdeeld worden? De ene Nederlandstalige ingenieursopleiding in Gent, en de andere in Leuven, en nog een andere in Brussel? Maar dat ligt blijkbaar moeilijk. Terwijl in opleidingen als informatica of computerwetenschappen het Engels sowieso de voertaal vormt, ook in het professionele leven later.

Even terug naar begin dit jaar. In januari moest u onder het mes voor een hartoperatie. Kwam dat als een verrassing?
Danckaert: Vorige zomer voelde ik al aan dat ik sneller kortademig was na een inspanning zoals de trappen oplopen. Maar een elektrocardiogram in rust wees niets speciaal uit. Kort na nieuwjaar deed ik een inspanningstest, want ik vond het niet meer normaal. De dag erna liet ik een beeldvorming van het coronair aderstelsel uitvoeren, waaruit duidelijk het probleem bleek: ik moest zes overbruggingen laten zetten. Dat was op een vrijdag en maandag was de procedure gepland. Ik mocht niet meer naar huis.

Komt de wetenschapper dan in u boven, of blijft u op dat moment een patiënt?
Danckaert: Ik vond die beeldvorming spectaculair; ik kon alles live volgen door de beeldvorming met een contrastvloeistof, waardoor het aderstelsel oplichtte op de schermen. Vandaag ben ik terug op het normale niveau van iemand van mijn leeftijd zonder hartproblemen. Als ik zou sterven, zei de arts, dan waarschijnlijk niet door hartfalen.

(Wijst plots naar een lang, rozig litteken op zijn rechterarm.) Hieruit werden de wisselstukken gehaald. In mijn onderarm, maar ook in mijn been. Het is een vorm van loodgieterij, maar wel heel fijne loodgieterij. Het meest invasieve van de operatie was het opensnijden van de borstkas. Voordeel van de lange herstelperiode nadien was dat ik naar 1985 kon kijken, de serie over studenten aan de VUB en de Bende van Nijvel. Heel mooi in beeld gebracht. Ik ben trouwens in dat jaar afgestudeerd.

Wat denkt u als u die snede ziet?
Danckaert: Ik denk daar nog weinig aan, eerlijk gezegd. Soms voel ik wel een voos gevoel, omdat sommige zenuwen werden doorgesneden.

Werd u anders behandeld door het verplegend personeel als rector zijnde?
Danckaert: Dat valt moeilijk te zeggen. Soms word ik herkend, soms pas laat, of soms ook helemaal niet.

En studenten op straat: spreken die u aan?
Danckaert: Dat valt eigenlijk mee. Wat mij betreft, mag het wat vaker. Wat ik wel merk in dat opzicht, is dat de huidige generatie studenten, door corona, een stuk sociale handigheid en ervaring missen. Ze lijken het soms heel moeilijk te vinden om iemand aan te spreken die ze niet kennen. En wat mogelijk ook meespeelt: die generatie ging bovendien naar school in een periode van lerarentekort, wat maakt dat ze met een minder goed gevulde rugzak binnenkomen dan hun voorgangers.

Met lacunes in hun kennis?
Danckaert: Ja. En dat merken de universiteiten: allemaal noteren ze een daling in het studierendement na covid, waar dat tijdens covid en ervoor hoger lag.

Valt dat te remediëren? Want het lijkt iets structureel.
Danckaert: Dat gebeurt best tijdens de eerste zes maanden van een opleiding. Daarom biedt de VUB lespakketten aan om bepaalde kennis en vaardigheden bij te spijkeren. Maar daar zit een limiet op. Toch wil de universiteit de volgende jaren een meer aanklampend beleid voeren en studenten aanmoedigen om zowel binnen als buiten het curriculum inspanningen te leveren om de tekorten weg te werken.

Iets anders dat ook moeilijk te remediëren lijkt: grensoverschrijdend gedrag aan de VUB. Afgelopen jaar werden minstens vijf tuchtdossiers tegen professoren opgestart. Heeft de universiteit een probleem op dat vlak?
Danckaert: De VUB heeft, met hulp van externe begeleiders, het hele beleid rond grensoverschrijdend gedrag hervormd, met als duidelijke insteek: maximale preventie en een betere begeleiding van de melders, zodat die zich niet alleen voelen. De experts, namen zoals Peter Adriaenssens en Liesbet Stevens, voorspelden: als de drempel verlaagt, zullen meer meldingen binnenlopen. En precies dat is gebeurd. Het aantal meldingen is net niet verdubbeld. Bij een aantal leidt dat tot tuchtprocedures, waarover ik weinig kan communiceren in het belang van de betrokkenen.

Zal het probleem van professoren die hun grenzen niet kennen en hun macht misbruiken, ooit volledig verdwijnen?
Danckaert: De VUB is een organisatie van vierduizend medewerkers en twintigduizend studenten. Dat het helemaal verdwijnt, is allicht een illusie.

Dus maar mee leren leven?
Danckaert: Kijk, alle beginnende professoren krijgen een cursus over geëngageerd leiderschap, met veel aandacht voor het coachende aspect. Dat heeft op termijn impact. Er is echter nog een weg af te leggen. Mensen van mijn generatie of ouder zijn daarin niet opgeleid. Hoe werden ik en anderen geselecteerd? Op basis van onze onderzoeksresultaten, op basis van onze leskwaliteiten. In het leidinggeven werden wij losgelaten, dus kopieerden wij, bij gebrek aan beter, het gedrag van onze voorgangers. Ik werd gelukkig opgeleid door iemand met een heel meelevende stijl.

Grensoverschrijdend gedrag is vooral een dingetje bij oudere proffen?
Danckaert: Niet volledig, maar grotendeels. Professoren onderschatten nog te veel hun impact en hoe ze overkomen bij jongere medewerkers. Daarnaast denk ik dat niet alle grensoverschrijdend gedrag inzake leiderschap per definitie intentioneel is. Soms gebeurt het ook vanuit de ambitie om wetenschappelijke excellentie na te streven. Daarom wil de VUB inzetten op een meer waarderend personeelsbeleid, om die extreme druk om te excelleren wat lichter te maken. En om paal en perk te stellen aan grensoverschrijdend gedrag.

Maak dat eens concreet.
Danckaert: In het huidige model krijgt iemand financiering op basis van het aantal publicaties en projecten. Dat zorgt voor stress en druk. De VUB wil die kwantitatieve parameters in de toekomst meer op groepsniveau beoordelen, minder op het individuele. Op die manier wordt het een collegiale verantwoordelijkheid en een collegiaal proces, waarbij eenieder nadenkt over zijn bijdrage tot het geheel.

Tot slot. Een paar weken geleden kwamen de studenten spontaan samen aan het Justitiepaleis om de “klassenjustitie” in de zaak van Sanda Dia en de Reuzegommers aan te klagen. Welke lessen trekt u uit heel het verhaal?
Danckaert: Sanda stond voor een jongeman met een migratie-achtergrond, maar ook voor een jongeman met ambities. Daarom wilde hij tot die verwerpelijke elitaire club horen, voor het netwerk nadien. Universiteiten moeten die jongeren nog beter begeleiden na hun studies, bijvoorbeeld door zelf hun netwerken open te stellen en hen toegang tot hun partners te verschaffen. Die jongeren met migratie-achtergrond maken namelijk onderdeel uit van een nieuwe democratiseringsgolf aan het hoger onderwijs, en dat is een goede zaak voor de maatschappij.