Mark Elchardus: ‘Woke staat de opbouw van een gemeenschap in de weg’

Een democratie kan niet zonder gemeenschap en verbondenheid. Het is het kernbetoog van Mark Elchardus’ nieuwe boek over identiteit. “Wat misloopt in Brussel, bewijst mijn gelijk.”

Corona was niet alleen kommer en kwel voor Mark Elchardus. De professor emeritus sociologie (VUB) ontdekte ook de aangenamere kanten: zijn dagelijkse ochtendwandeling in het Josaphatpark bijvoorbeeld en de tijd die vrijkwam. Tijd om te schrijven.

Het werd Reset, een vuistdik boek waarin Elchardus op een briljante manier geschiedenis, sociologie, politieke filosofie, geopolitiek en zelfs een stuk psychologie in elkaar haakt om zo tot een pleidooi te komen voor een nieuwe gemeenschapverhaal.

Elchardus, ooit huisideoloog van de socialistische partij, wordt vandaag vooral omarmd door conservatief Vlaanderen. Dat zal met dit boek niet anders zijn. ‘Reset’ schopt geregeld tegen de heilige huisjes. De woke-beweging, positieve discriminatie, dekolonisatie, de antinegationismewet, de kosmopolieten, de almacht van de mensenrechten, ze worden allemaal, in meer of mindere mate, op de korrel genomen.

Waarom wou u dit boek schrijven?
Ik wou het begrip identiteit exploreren. Ik stel vast dat identiteit in ons land, maar ook internationaal, meewarig wordt bekeken. Ik heb het dan niet over de persoonlijke identiteit. Die wordt niet geproblematiseerd. Maar over de collectieve identiteit. Die wordt vandaag heel kritisch benaderd. Ik wou dat beter begrijpen.

Wat heeft uw zoektocht opgeleverd?
Je ziet de laatste honderd jaar een spectaculaire ontwikkeling van de studie van de persoonlijke identiteit: in de genetica, de psychologie en de biografie. Maar die vooruitgang komt ook met grote zorgen. Vandaag bepalen de cybergiganten als Facebook mee wie we zijn. De genetica staat voor enorme ethische vraagstukken.

Mijn vraag is: hoe kan je die spectaculaire wetenschappelijke vooruitgang ten dienste stellen van de mens. En dan kom je bij de overheid terecht, bij de collectieve identiteit. En dan moeten we vaststellen dat we tot voor kort, op dat vlak, terug in laissez-faire, laissez-aller-tijden leefden, net als in het begin van de industriële omwenteling. Inmiddels werd het belang van de staat en de overheid weer ontdekt, maar ziet men nog steeds niet in dat een overheid pas goed werkt als zij kan steunen op een hechte gemeenschap.

Is het ook een verkruimelde samenleving waarin we zelf allemaal individualistischer zijn geworden?
Neen. Mensen worden niet egoïstischer. Daar is geen evidentie voor. Het is vooral een samenleving waarin collectieve identiteit verworpen wordt en waarin de natie geen plaats meer mag hebben. We zouden in een ‘postnationale wereld’ gaan leven. Dat was de dominante stelling in academia, van 1980 tot 2010. Zij werd niet in vraag gesteld. Het was de tijd van ‘Het einde van de geschiedenis’ (een invloedrijk boek van Francis Fukuyama, SVG). Iedereen wordt liberaal en democraat.

Maar wat zien we in diezelfde periode? Er komen net heel veel landen bij. De natiestaat heeft helemaal niet afgedaan. En in vele gevallen beginnen die landen ook nog eens muren en hekken te zetten aan de grenzen om migratie in te dijken. Het idee van de postnationale wereld was een grote vergissing.

Hoe is dat idee zo dominant kunnen worden?
Dat neoliberalen daarvoor pleitten is evident. Hun ideaal is de wereld als één grote markt. Het vrij verplaatsen van kapitaal, goederen en mensen. Maar de vraag is toch vooral waarom de progressieven daarin zijn meegestapt.

Waarom denkt u?
Ze hebben zich laten inpakken. Ze zijn meegestapt in het idee dat collectieve identiteiten afgewezen moeten worden. In Vlaanderen komt daarbovenop dat het Vlaams Blok op een bepaald moment nog de enige partij leek die het belang van de collectieve identiteit naar voren schoof. Progressief is daar zo hard tegen in gegaan, dat het kind met het badwater werd weggesmeten, dat men vergat hoe onmisbaar gemeenschapsvorming is voor het welslagen van de democratie.

Is zo’n gemeenschapsgevoel in een superdiverse samenleving geen utopie? Hoe wil u dat bijvoorbeeld in Brussel bereiken, met zijn 180 verschillende nationaliteiten. Is het niet juist beter om de gemeenschappelijke sokkel klein te houden, en iedereen de vrijheid te gunnen om te leven zoals ie wil?
Dat is inderdaad wat in Brussel gebeurt. Men leeft zozeer los van elkaar dat men ook niets meer geeft voor elkaar, met het gevolg is dat nauwelijks de helft van de Brusselaars gevaccineerd is, en dat er een werkzaamheidsgraad is van 60 procent. Dat mensen naar Syrië trekken om met ISIS te vechten of aanslagen plegen.

Dat is het gevolg van het celebreren van de diversiteit in plaats van op zoek te gaan naar hoe die diversiteit kan worden uitgebouwd tot een hechte gemeenschap met gevoelens van verbondenheid, solidariteit, verantwoordelijkheid ten opzichte van elkaar. Het is het kosmopolitisch model waar geen heil van te verwachten valt. Je denkt dan: laat iedereen naast elkaar leven, dat lukt ook, wél ik zeg u: dat lukt niet. En Brussel is daar een heel goed voorbeeld van.

Er is een nieuwe identiteitsstroming ontstaan waar u genadeloos mee afrekent. U noemt dat het kleine identiteitsstreven, beter bekend als ‘woke’. Als u identiteit dan toch zo belangrijk vindt, waarom wijst u die dan af?
Grote collectieve identiteiten zijn historische bewegingen die de wereld in een bepaalde bedding willen leggen. Religieuze identiteiten hebben dat gedaan en doen dat in delen van de wereld, de klasse identiteit en het marxisme hebben dat gedaan en nationalisme doet dat.

Je nationale identiteit is bepalend voor je handelingsbekwaamheid, voor je sociale zekerheid, je kans op onderwijs, je veiligheid; voor wat je als individu kan doen. De kleine particuliere identiteiten steunend op geslacht, huidskleur, seksuele geaardheid dragen daar niet toe bij. Zij verdelen veeleer. Zij zijn een misgelopen vorm van gelijkheidsstreven. Hun basisclaim is: de samenleving wil gelijkheid voor iedereen, maar wij worden niet gelijk behandeld. Daar wordt dan een identiteit op gebouwd. Geen probleem met dat uitgangspunt.

Maar vervolgens wil men privileges voor groepen die diezelfde, vaak genetische, kenmerken delen. Dan worden er quota voorgesteld. Men geeft dan voorrang bijvoorbeeld aan een vrouw voor een bepaalde gegeerde positie. Maar het kan best zijn dat die vrouw uit een rijk milieu komt en dat de man, die positie misloopt, als arme werkstudent het veel moeilijker heeft gehad. Dat is problematisch.

Onderschat u niet het gevoel dat bij veel minderheidsgroepen leeft dat ze voortdurend moeten opboksen tegen vooroordelen?
Absoluut. Ik deel dat. Er moeten meer kansen komen voor die mensen en we dienen harder op te treden tegen discriminatie ten bate van al de leden van de samenleving. Alleen vind ik de manier waarop het zogeheten woke dat doet een gevaarlijke ontsporing. De westerse maatschappij wordt in de meest extreme vorm van wokisme zelfs gereduceerd tot racistisch, patriarchaal of homofoob - al de houdingen die we zelf geleerd hebben om af te keuren. En dat terwijl de westerse samenlevingen behoren tot de weinige in de wereld die ernstig streven naar gelijke kansen.

Rector Sels (KU Leuven) waarschuwde ervoor dat wokisme de academische vrijheid bedreigt. Heeft u dat ook meegemaakt?
Neen. Dat zou in mijn onderzoeksgroep geen kans hebben gemaakt. Ik hoorde soms wel: zouden we dit wel publiceren? Dat ligt toch wel heel gevoelig. Maar daar heb ik me nooit iets van aangetrokken. Wetenschappelijke bevindingen kan je niet censureren. De tirannie van de gevoeligheden is niet compatibel met vrij onderzoek.

U noemt massamigratie een experiment dat we beter niet hadden gekend. Het verdeelt de samenleving, zegt u. Maar bewijst Brussel juist niet dat het allemaal wel meevalt. Hier worden niet permanent oorlogen uitgevochten.
Massamigratie is een verschijnsel van het einde van de jaren 1980 en het migratiesaldo is blijven stijgen tot 2008. Als ik zeg dat het dit land verdeelt, valt dat met één voorbeeld aan te tonen. We hebben een heel grote radicaal rechtse partij waar niemand mee wil besturen (het Vlaams Belang, SVG). Dat mogen we toch een verdeelde samenleving noemen.

En wat Brussel betreft. Het gaat, maar het gaat niet goed. Ik verwees al naar de lage vaccinatiebereidheid en de lage werkzaamheidsgraad, er was ook het jihadisme en er zijn om de haverklap spanningen tussen jongeren en de politie.

Mijn boodschap is niet: het kán niet lukken, integendeel. Ik blijf geloven in een inclusieve gemeenschap. Als ik via onderzoek naar moslims kijk bijvoorbeeld, kan ik besluiten: de meerderheid is bereid en klaar om met ons een betere, meer inclusieve en hechtere gemeenschap te bouwen. Maar wat u ‘woke’ noemt is een probleem. Dat werkt verdeling en vijandigheid in de hand. Woke is propaganda voor het Vlaams Belang.

Wat zou u de Brusselse policiti dan adviseren om hier meer gemeenschapsgevoel te krijgen?
Dat is een heel moeilijke. Er is natuurlijk de inburgering, maar dat is maar een hulpmiddel. En verder is er een soort elite-opinie in Brussel die het gemeenschapsgevoel blijft afwijzen, alsof men elke dag opnieuw moet beginnen discussiëren over de aard van de westerse en Europese beschaving en identiteit. Dat is niet hoe je een gemeenschap bouwt. Het moet duidelijk zijn voor mensen waarvan ze lid worden, zeggen dat dat divers is volstaat niet.

Punt twee. Kan Brussel wel op zichzelf staan? Is zo een Brusselse gemeenschap wel mogelijk? Als vuistregel hanteer ik dat een groep mensen zich pas gemeenschap kan noemen als zij leerkrachten en de politieagenten uit eigen midden kan rekruteren. Ik denk niet dat Brussel daar vandaag toe in staat is.