Fotografie: Johannesburg door de lens van (niet helemaal) vrijgeborenen

Fondation A Stichting verwelkomt binnenkort What's the Word? Johannesburg!, een tentoonstelling gewijd aan een nieuwe generatie fotografen uit de Zuid-Afrikaanse metropool.

Niet het Johannesburg van de beurzen en de internationale kunstwereld, die vaak dezelfde sterren in de schijnwerpers zet (Zanele Muholi, David Goldblatt, Mikhael Subotzky, etc.), zegt Emilie Démon, curator van de tentoonstelling en manager van Afronova Gallery, een visionaire ruimte in een van de meest levendige wijken van de stad. Deze keer komt een ander Johannesburg aan bod: dat van fotografen uit de periferie, die de stad met de rauwe intensiteit van hun gevoelens in beeld brengen. Een stad waar zwarte mensen amper dertig jaar geleden niet vrij konden rondreizen zonder pasje.

De school in de school

Van de negen tentoongestelde kunstenaars hebben er zes de fotografie ontdekt via het Of Soul and Joy-project. Dat wordt onder meer begeleid door Emilie Démon, die er de rol van mentor vervult. Het programma, dat gratis en voor iedereen toegankelijk is, opereert vanuit een klaslokaal van een middelbare school in township Thokoza, een plek die getekend is door een verleden van geweld en criminaliteit. "Het zijn de hardste werkers die blijven," zegt de Frans-Japanse galeriste die Tokio achttien jaar geleden inruilde voor Johannesburg: "Ik verliet een van de veiligste steden ter wereld voor een van de gevaarlijkste."

Niet alle kunstenaars hebben dit programma doorlopen, maar ze behoren wel allemaal tot een generatie die haar persoonlijke geschiedenis onderzoekt om de link met het collectieve geheugen te begrijpen. De meeste fotografen, geboren na 1994, maken deel uit van de zogenaamde born free-generatie. Al blijft die vrijheid, zoals Emilie Démon opmerkt, relatief door de hardnekkige sociaaleconomische segregatie. "Tijdens de apartheid werd fotografie ingezet om de rassenscheiding en het regime aan de kaak te stellen. Na 1994 wilden kunstenaars hun land graag aan de wereld laten zien. Vandaag stappen ze af van het louter documentaire om universele thema's te verkennen: gender, geweld tegen vrouwen, de intergenerationele overdracht van trauma," aldus Démon.

Een geschiedenis van geweld

Vuyo Mabheka verweeft jeugdherinneringen met collages over afwezige vaders en gewapend geweld. Zwelibanzi Zwane, die in zijn jeugd werd gepest, zoekt rust in tarkovskiaanse landschappen doordrenkt van melancholie. Sibusiso Bheka legt Thokoza vast in het schemerlicht, vol mysterie en surrealisme. Dimakatso Mathopa herinterpreteert de codes van de koloniale fotografie in cyanotypie, geïnspireerd door de gedwongen hervestiging van haar grootmoeder – een ervaring die vele andere zwarte Zuid-Afrikanen delen. Motlhoki Nono portretteert zwarte vrouwen vlak voor een kus, en stelt daarmee hun afwezigheid in liefdesverhalen in de media ter discussie. Jabulani Dhlamini roept het bloedbad van Sharpeville op – een verschrikkelijke daad van politierepressie op 21 maart 1960 – door middel van eenvoudige, alledaagse taferelen. Alice Mann brengt een ode aan de cultuur van de majorettes, bekend als drummies, een emanciperende sport voor sommige meisjes uit gemarginaliseerde gemeenschappen. Xolani Ngubeni biedt een intieme blik op het vaderschap van binnenuit, vol kwetsbaarheid en diepe liefde voor zijn dochter. En Thembinkosi Hlatshwayo transformeert de familietaverne Slaghuis (letterlijk "slachthuis" in het Afrikaans), ooit getekend door geweld, tot een ruimte beladen met herinneringen.

Vijf van de kunstenaars zullen de reis naar Brussel maken voor de tentoonstelling, waarvan de titel What's the Word? Johannesburg! ontleend is aan een nummer van Gil Scott-Heron en Brian Jackson (1975), geschreven tijdens de apartheid. De geest van verzet uit dat lied resoneert nog altijd in het werk van de negen fotografen, die een ongekende blik op Johannesburg bieden. Ze beseffen dat volledige vrijheid pas mogelijk is als je eerst de spoken van het verleden onder ogen durft te zien.