Dierenrechtenpionier Peter Singer krijgt VUB-erkenning: ‘Woke is een dogma geworden’

De Australische filosoof Peter Singer, een van de meest invloedrijke denkers over dierenrechten en recent ook een van de meest virulente stemmen tegen woke en politieke correctheid aan de universiteiten, kreeg begin deze maand een eredoctoraat uitgereikt van de VUB. “Ik zal sterven in het besef dat mijn werk niet voltooid is.”

Peter Singers boek Animal Liberation uit 1975 geldt als een grondtekst van de dierenrechtenbeweging. Bewegingen als Rutger Bregmans School of Moral Ambition hebben zijn steun. In België is de dierenrechtenbeweging GAIA een gesprekspartner. Een allemansvriend is Singer evenwel niet. Als drijvende kracht achter het Journal of Controversial Ideas gaat hij de strijd aan met wat hij de “politieke correctheid” van het academische milieu noemt. Dat gezegd zijnde, is Singer wel opgezet met zijn onderscheiding van de VUB, begin deze maand uitgereikt omwille van zijn “grote impact op de wetenschap, de samenleving en de manier waarop we met de grote problemen van onze tijd omgaan,” aldus VUB-rector Jan Danckaert. “Op zich vind ik een eredoctoraat niet zo belangrijk,” reageert Singer in een gesprek met BRUZZ. “Maar wat het voor mij bijzonder maakt, is het feit dat het wordt uitgereikt door een universiteit met een progressieve traditie rond zaken als abortus en euthanasie, waar ik zelf ook rond gewerkt heb.”

U hield aan de VUB een lezing rond dierenrechten. Hoe goed doen we het in België?
Peter Singer: In vergelijking met andere werelddelen doet Europa het vrij goed, maar vergeet niet dat de lat laag ligt ten opzichte van bijvoorbeeld de Verenigde Staten. Dat kippen hier niet meer opgesloten zitten in legbatterijen en dat dierproeven in de cosmetische industrie verboden zijn, zijn stappen vooruit. Maar dat het overgrote deel van de dierlijke producten in de EU nog steeds geproduceerd wordt via factory farming blijft een onhoudbare en onverdedigbare praktijk. Industriële vleesproductie veroorzaakt dierenleed en voedselverspilling, creëert het risico op nieuwe pandemieën, draagt bij aan de klimaatverandering… Er zijn veel redenen om dat af te schaffen. Mensen moeten minder dierlijke producten eten en meer plantaardige alternatieven. Dan zouden we in een veel betere wereld leven. Zonder agro-industrie kun je niet de hoeveelheden dierlijke producten fabriceren die we vandaag gebruiken, maar die heb je niet nodig. Gezond is het ook niet.”

U bent al meer dan een halve eeuw een overtuigde vegetariër. Was dat een evidente beslissing?
SINGER: Toen ik op mijn 24ste de realiteit van de agro-industrie leerde kennen wel. Eerst hebben mijn vrouw en ik nog geprobeerd om vlees te kopen van dieren die niet op industriële wijze gekweekt waren, maar dat hebben we snel achter ons gelaten. Intussen eet ik overwegend veganistisch. De “ethische” vleesproductie is zo klein dat ze weinig verschil maakt. Dan kun je beter geen vlees meer eten.

U moet zowat de enige filosoof zijn die recepten deelt met zijn lezers.
SINGER: Dat had een pragmatische oorzaak: toen ik in 1975 Animal Liberation publiceerde, waren er weinig goede vegetarische recepten te vinden. Het leek me logisch dat ik een aantal recepten zou toevoegen die ik wel lekker vond. Het past in mijn opvatting dat filosofie een concrete impact moet hebben op onze manier van leven.

U ontmoet in Brussel de mensen van GAIA. Waar gaat u het over hebben?
SINGER: We bespreken vooral hoe ik hen kan helpen rond de zaken die zij belangrijk vinden. Op dit moment voeren ze bijvoorbeeld actie tegen het doden van duizenden mannelijke kuikens in de legkippenindustrie. Er zijn manieren om enkel eieren met vrouwelijke kuikens uit te broeden. Zo vermijd je dat je de “overtollige” mannelijke kuikens moet vergassen op een allesbehalve pijnloze manier.

Vlees eten is onderdeel geworden van een nieuw soort mannelijkheidsideaal dat vooral online aanhang wint.
SINGER: Dat is toch gewoon dwaas en spilzuchtig? Mensen moeten beseffen dat de aarde geen eindeloze reserves heeft en dat vlees een zware impact heeft op de klimaatverandering. Zijn ze dan werkelijk zo onverschillig over wat voor wereld ze willen nalaten voor hun kinderen en kleinkinderen? Dat is toch van een choquerende stompzinnigheid?
Klimaatverandering is momenteel wellicht het meest dringende, wereldomvattende probleem. Het is logisch dat filosofen zich ermee bezighouden. Het is een ethisch vraagstuk. De mensen in de rijke landen doen de mensen in de armere landen pijn. Ze hebben het moeilijker dan wij, terwijl we ook onszelf aan het beschadigen zijn. We moeten dus echt in actie komen om de broeikasgasuitstoot te verminderen en op termijn te elimineren.

Luisteren de beleidsmakers naar u?
SInger: Ik vermoed dat ik een bepaalde invloed heb op politici in de Verenigde Staten – misschien niet bij het huidige bestuur, het Verenigd Koninkrijk en mijn thuisland Australië, maar vergeet niet dat ik slechts één stem ben in een bredere beweging voor verandering.

België presenteert zichzelf als een ethisch progressief land op het vlak van euthanasie, abortus of dierenrechten. Is dat imago gerechtvaardigd?
Singer: “België en Nederland hebben in bepaalde dossiers zeker een voortrekkersrol gespeeld. Het euthanasiedebat in België is overigens nog niet voltooid. Wat met euthanasie bij vergevorderde dementie? Of bij een voltooid leven? Maar goed, de andere landen beginnen nu pas te volgen. Het is interessant om te zien hoe het zich de laatste twintig jaar verspreid heeft.

Ondanks het toenemende conservatisme in de wereld?
Singer: Is het wel conservatisme? Er is zeker een opmars gaande van rechts populisme. Daar lig ik wakker van, omdat populisten vaak klimaatontkenners zijn. Het baart me veel zorgen dat dergelijke kortzichtige visies zo populair zijn in het stemhokje. Maar op het vlak van ethiek zie je niet echt een terugslag. Er is nog geen land dat zijn euthanasiewetgeving heeft teruggeschroefd.

Hoe ziet u de rol van religie in de moderne samenleving?
Singer: De staat hoort uiteraard geen religieuze leer op te leggen, maar dreigt dat echt te gebeuren in het Westen? Ik zou me daar niet te veel zorgen over maken. Zelf ben ik een atheïst. Ik kan niet geloven dat een welwillend opperwezen deze wereld geschapen heeft. Niet als je ziet in welke toestand de wereld zich bevindt.

Kan uw filosofie soelaas helpen bieden tegen de crisis van het mentale welzijn?
Singer: Ik denk dat een filosofie als de mijne inderdaad kan helpen, omdat ze instructies geeft over hoe we moeten leven. Beseffen dat er belangrijke kwesties spelen in de wereld en dat jij daar een verschil in kunt helpen maken, geeft zin. In een primitieve samenleving spelen die zaken niet: mensen zijn 24/7 bezig met overleven. In een samenleving als de onze kunnen mensen zich verloren gaan voelen. Als je er, zoals ik, van overtuigd bent dat lijden een slechte zaak is en je moet helpen om het lijden van mensen en dieren te verlichten, heb je een doel om aan te werken. Het zet je eigen persoonlijke problemen in perspectief. Daarmee heb ik niet gezegd dat het een alomvattende oplossing is voor de crisis rond mentaal welzijn, maar ik denk wel dat het kan helpen als je een concreet doel voor ogen hebt.

Is die concrete, dagelijks inzetbare ethiek de enige legitieme rol die filosofie in de huidige samenleving kan spelen?
Singer: Zeker niet. Het goede aan filosofie is haar intrinsieke nieuwsgierigheid over de wereld en onze plaats daarin. Soms wordt die nieuwsgierigheid bevredigd via de fysica of de meer abstracte afdelingen van de sterrenkunde, maar nadenken over waarden, het wezen van het bewustzijn en de geest heeft ook zijn plaats in de filosofie. Die zaken onderzoeken, daar maakt ze het verschil. Ook zonder onmiddellijke praktische toepasbaarheid.

Mijn volgende halte is een congres in samenwerking met Rutger Bregman en de School of Moral Ambition. Het is misschien wel de eerste conferentie over bedrijven die profit for good als principe hebben, en dus een groot deel van hun winst aan goede doelen geven. We willen mensen aanmoedigen om bedrijven rond die filosofie te beginnen en geïnteresseerde investeerders aantrekken. Grotere bedrijven zijn welkom, maar de basisvoorwaarde is dat ze minstens tien procent van hun winsten aan goede doelen geven. Die manier van werken bouwt voort op de notie van effectief altruïsme. Alleen gaan we nu verder dan het individuele niveau en willen we die ideeën ingang doen vinden in het bedrijfsleven. Kun je het kapitalisme zo aanpassen dat het iets goeds kan betekenen voor ondergepriviligieerde en arme mensen in plaats van enkele aandeelhouders rijker te maken?

Maar kan het dat ook echt?
Singer: Een van de betrokken start-ups verzorgt ticketverdeling voor evenementen. Niet bepaald een sector die tot de verbeelding spreekt. Het team is erin geslaagd zestien miljoen Australische dollar aan goede doelen te schenken en start binnenkort in de Verenigde Staten. Het kan dus wel een verschil maken. Tegelijkertijd hebben we een organisatie nodig die bewaakt of bedrijven hun dure eden wel degelijk nakomen. Misschien schrijf ik er nog uitgebreid over.

Intussen lijken een aantal grote bedrijven een opmerkelijk toontje lager te zingen over diversiteit en inclusiviteit. Sinds de herverkiezing van Donald Trump lijkt er een shift te hebben plaatsgevonden, die bedrijven schijnbaar ontheft van hun plichten.
Singer: Misschien was dat diversiteitsdenken te ver doorgedrongen? In de academische wereld werd je als witte man soms echt op een achterstand gezet. Het heeft ertoe geleid dat in sommige gevallen zeker niet de best gekwalificeerde kandidaat het haalde. De zwarte vrouw die werd aangeduid als voorzitter van Harvard was bijvoorbeeld duidelijk niet de beste voor die job. Wat niet wil zeggen dat de gehele aandacht voor diversiteit op de schop moet. Maar merite moet een factor blijven in de beoordeling van leidinggevenden.

U zet uw schouders onder het Journal of Controversial Ideas.
Singer: In het beste geval zou je zo’n tijdschrift niet nodig hebben, maar er is een plaats nodig waar stemmen kunnen weerklinken die door de mainstream in het academische discours geweerd worden. Er is een klimaat ontstaan waarin bepaalde mensen de vrije meningsuiting van anderen aan banden proberen te leggen als hun ideeën tegen een bepaalde politieke correctheid ingaan. Wij vinden het belangrijk dat alle ideeën een fair hearing krijgen. Ik spreek dan wel over een beschaafd, op ideeën gebaseerd discours. Het gaat hier niet om gratuite emoties of haatspraak. Onze publicaties moeten aan dezelfde wetenschappelijke standaarden voldoen als een klassiek academisch tijdschrift. Ook als we het niet met de conclusies eens zijn.

Wat betekent het woord woke voor u?
Singer: De betekenis is aan verschuiving onderhevig. Het begon als een bewustzijn van issues als rassen- en genderdiscriminatie, maar nu is het een dogma geworden dat bepaalde onwelgevallige ideeën censureert op basis van een doorgedreven politieke correctheid. Ik kan achter de originele betekenis staan, maar niet achter wat het geworden is. Als het vrije debat over ideeën, ook de controversiële, wordt belemmerd, haak ik af. Daarom hebben we het Journal of Controversial Ideas opgericht. Er moet een vrijplaats blijven voor afwijkende meningen.

Bent u niet bang dat zo’n initiatief gekaapt kan worden door intolerante stemmen die een rekening te vereffenen hebben met dat progressieve academische milieu?
Singer: Een debat over ideeën, of ze nu links of rechts zijn, moet te allen tijde mogelijk zijn. Een zekere discipline, een verknochtheid aan het principe moet je wel behouden. Een aantal enthousiaste verdedigers van de progressieve cancelcultuur in de Verenigde Staten schreeuwen nu moord en brand omdat de regering-Trump hun fondsen dreigt af te pakken. Ze zijn in een zwakke positie om tegen te sputteren, want hoe gingen ze zelf om met onwelgevallige ideeën toen zij het voor het zeggen hadden? Ze hebben hun onderhandelingspositie zelf ondermijnd.

Is de academische vrijheid bedreigd?
Singer: Ik heb vooral het idee dat men in academische kringen veel beter begrijpt wat er op het spel staat als de academische vrijheid in gevaar komt. Waakzaamheid is geboden. We hebben universiteitsbesturen nodig die de rug rechten om de vrije meningsuiting te verdedigen, in plaats van toe te geven aan studentenprotesten zoals dat in het verleden wel gebeurd is.

In Brussel hebt u een welwillend publiek getroffen. Komt u veel tegenstanders tegen?
Singer: Als het gaat om euthanasie wel, en vaak vanuit een religieuze hoek. In het Verenigd Koninkrijk is de controverse nog volop gaande. Als het gaat over de agro-industrie vind je nog weinig échte verdedigers, maar bij dierproeven ligt dat anders. Ik geef toe dat het een complexe materie is. In veel delen van de wereld, zoals China, denken mensen nog: waarom zou ik erom geven?

Ja, waarom eigenlijk?
Singer: Omdat het geen goede zaak is als er meer lijden is in de wereld, nog los van de milieugevolgen. Het boeddhisme en confucianisme prediken een eenheid met de natuur en een respect voor alle leven dat moeilijk te rijmen valt met industriële vleesproductie en experimenten op dieren.

Kortom, uw werk als filosoof zit er nog niet op.
Singer: Ik zal sterven in het besef dat mijn werk niet voltooid is. Maar ik heb tenminste een traditie voortgezet en de filosofie relevant gehouden in de echte wereld.