San Francisco worstelt met publiek drugsgebruik

Zijn gebruikersruimtes wel de toekomst? In de VS keren verschillende steden, ook met democratische leiders, zich steeds meer af van risicobeperkende initiatieven voor drugsgebruikers. Hope beats addiction, klinkt het tegenwoordig in San Francisco. Ook in Brussel staat een tweede gebruikersruimte even on hold.

“Opvangcentra helpen niemand zolang je er drugs mag gebruiken. Overdag komen die mensen gewoon buiten, ze raken aan de praat met de buren en zo raken weer nieuwe mensen verslaafd.” Bill Maher is bestuurslid en medeoprichter van de organisatie Drug-Free Sidewalks in San Francisco. Die non-profitvereniging pleit voor wat haar naam al zegt: voetpaden zonder drugs. Ze bestaat pas sinds afgelopen voorjaar en surft mee op een nieuwe wind in de Verenigde Staten, die zich afkeert van risicobeperkende maatregelen voor drugsgebruikers.

Risicobeperking, of harm reduction in het Engels, gaat van propere naalden verdelen voor gebruikers tot medische testkits toelaten op festivals. Het principe ontstond precies in San Francisco in de jaren tachtig, waar de aidsepidemie toen hevig had gewoed. Als mensen dan toch drugs gebruiken, zo was de redenering, laat het hen dan veilig doen. Die aanpak kennen we vandaag ook in België. In de Ribaucourtwijk van Molenbeek zou binnenkort een tweede gebruikersruimte opduiken, LinkUp, na Gate in het stadscentrum. Drugsgebruikers kunnen daar propere naalden of crackpijpjes verkrijgen en hun drugs ter plaatse consumeren in aanwezigheid van medische hulp. Er worden voor alle duidelijkheid geen drugs verkocht. Alleen is de vergunning voor die nieuwe gebruikersruimte vorige maand tijdelijk geschorst door de Raad van State, na een klacht van een buurtbewoner én een negatief advies van de gemeente. Het Molenbeekse bestuur vreest dat de leefbaarheid van de Ribaucourtwijk onder LinkUp zal lijden.

Die voorzichtigheid lijkt in elk geval aan een opmars bezig, toch in de Verenigde Staten. Daar was onze redactie aanwezig om een handelsmissie van ons land en Brussel te verslaan. Gebruikersruimtes of safe user spaces zijn in San Francisco en de rest van de VS niet toegelaten. Wel zijn er heel wat Housing First-programma’s waar verslaafde gebruikers opvang krijgen zonder afkickverplichting. Drugs worden er met andere woorden gedoogd. Hulporganisaties verdelen in de stad dan weer steriele crackpijpjes, aluminiumfolie of neussprays die een overdosis kunnen omkeren.

“Maar harm reduction heeft nooit de schade van al die drugs voor de stad en haar bewoners mee in rekening genomen,” vinden activisten als Bill Maher nu. “Bovendien werkt het niet voor synthetische drugs als fentanyl.” Net die veroorzaken de meest schrijnende beelden in het straatbeeld op dit moment. Fentanyl is een sterke pijnstiller, veel krachtiger dan morfine, die vermengd met xylazine ‘tranq’ wordt genoemd, de zogenoemde zombiedrug. In de wijk Tenderloin van San Francisco zie je grote groepen gebruikers samengepakt, soms in rolstoelen of volledig voorovergebogen. Geregeld zit iemand in een winkelkar, af en toe hebben ze gapende wonden. Dat komt omdat tranq de doorbloeding verstoort en wonden moeilijker genezen. De neussprays die wel werken tegen heroïne of morfine, doen dat niet tegen tranq of pure fentanyl.

“Wij zijn niet tegen harm reduction. Naloxon (de vernoemde neusspray, red.) kan levens redden. En in de jaren tachtig waren gratis bedelingen van propere naalden bijzonder effectief tegen de verspreiding van hiv,” benadrukt voorzitster Lanier Coles van Drug-Free Sidewalks. “Alleen gaat volksgezondheid voor ons over meer dan de gebruikers. We moeten de rest van de gemeenschap ook gezond houden. Is het voor de kinderen van Tenderloin echt gezond om deze beelden dagelijks te zien?” “En hoe kunnen dakloze stadsbewoners zonder verslavingsgeschiedenis ooit gezond blijven in opvangcentra waar drugs toegelaten zijn?” zegt Maher. “Wij pleiten voor honderd procent drugsvrije opvang. Zo help je mensen tenminste van hun verslaving af.”

Bill Maher spreekt uit ervaring, benadrukt hij. “Ik ben zelf verslaafd geweest. Je kan veranderen, maar je moet het zelf doen en je moet daar de nodige druk toe voelen,” vindt hij. Maher is nu bijna tachtig jaar. Hij raakte als veertienjarige verslaafd aan heroïne en andere middelen. Nog steeds zie je zijn mondhoeken spastisch krullen. Na tientallen veroordelingen voor deals en diefstal werd Maher uiteindelijk door een rechter uit Boston naar een rehabilitatiecentrum in San Francisco gestuurd. Dat was in de jaren zeventig. In de jaren nadien werd hij zelf hulpverlener, rechtenstudent en later stadsbestuurder.

Zijn verhaal vertoont gelijkenissen met dat van Matt Dorsey, een belangrijk politiek boegbeeld en adviseur voor Drug-Free Sidewalks. Dorsey was jarenlang verslaafd aan alcohol, crystal meth, GHB en ecstasy terwijl hij werkte als politiek adviseur in de stad San Francisco. Hij vertelde eerder aan The New York Times hoe moeilijk hij het vond om af te kicken zolang dealers buiten aan de opvangkliniek ongestoord konden blijven staan. Dorsey is nu vijf jaar clean en sinds 2022 stadsbestuurder. Hij raakte verkozen met de slogan ‘Hope beats addiction’. Dorsey pleit als bestuurder voor meer politie aan opvangcentra, een screening van wie sociale uitkeringen ontvangt en vermoedelijk drugs gebruikt, en een deportatie van buitenlandse drugsdealers.

Woningcrisis

De aanpak van Drug-Free Sidewalks is, voor alle duidelijkheid, ook in de VS omstreden. In hun eigen wijk Tenderloin krijgen Maher en Coles dan wel bijval van bewoners, die al een rechtszaak aanspanden tegen het stadsbestuur van San Francisco. Hun vraag om alleen nog recovery housing te openen – als was een woning meteen een coldturkeybad voor drugsverslaafden – kreeg vorige week nog een veto van de Democratische gouverneur van Californië, Gavin Newsom. Burgemeester Daniel Lurie van San Francisco, hoewel ook een democraat, had eerder dit jaar een vijftigtal van dat soort recovery units geopend. Diezelfde Lurie voerde in april een verbod door op het verdelen van naalden, rietjes en crackpijpjes in het straatbeeld. Hulporganisaties mogen dat alleen nog in hun eigen privéruimtes doen, weg van de stoep. Ook daartegen loopt trouwens nog een rechtszaak, aangespannen door enkele moeders en hotels uit Tenderloin die het liever strenger zien.

De kentering in het van oudsher liberale San Francisco is opvallend. De voorbije jaren hadden vooral rust belt-staten als West Virginia en Nebraska de verdeling van zo’n propere naalden verboden. Nu doen ook democratische bastions als Philadelphia en San Francisco dat. “Ik ben ook een democraat, hoor,” zegt Bill Maher, vroeger zelf gemeenteraadslid in San Francisco. “Ik besef goed dat president Donald Trump mijn boodschap in veel scherpere taal kan overnemen. Ik zie alleen dat we drugsverslaafden vandaag behandelen als blinde straatkatten die we wat melk geven. Het blijven mensen, die we moeten helpen,” vindt hij. “Housing First mag nooit Housing Only zijn. Het is alsof we tijdens de covidcrisis zo bezorgd waren voor besmettingen, dat we alle dakloze mensen zonder meer aan gratis opvang hebben geholpen.”

Daar noemt hij meteen het grootste probleem aan de basis van de drugscrisis: de enorme dakloosheid in San Francisco. Door torenhoge huizenprijzen verblijven daar minstens achtduizend mensen zonder dak, maar met alle sofaslapers en opvangtehuizen erbij lopen de officiële schattingen op tot boven de dertigduizend. “Sinds de covidjaren zijn de meeste kantoren en winkelcentra hier leeg. Dat heeft zich nog altijd niet helemaal hersteld,” vertelt Brussels handelsattaché Eric Gabrys van hub.brussels, die er permanent woont. Niet toevallig zie je buiten Tenderloin vooral in de financiële zakenwijk SoMa – South of Market Street – erg veel daklozen. De voorbije tien jaar verdubbelde San Francisco zijn aantal permanente hulpbedden voor die groep tot ruim 16.000.

“Maar het aantal doden door overdosissen in die hulpcentra neemt helemaal niet af,” benadrukt Lanier Coles van Drug-Free Sidewalks. Voor dit jaar staat de teller al op 412 drugsdoden in de officiële daklozencentra, goed voor meer dan 700 tegen het einde van het jaar. In die centra zouden volgens hun tellingen zelfs meer mensen sterven na een overdosis dan in private woningen of op straat. “De huidige aanpak werkt dus niet. Je moet drugs vaker gaan verbieden,” vindt Coles. Ze vergelijkt het met een rookverbod. “Vroeger was dat ondenkbaar in publieke voorzieningen of op straat, nu vinden wij het evident.”

Molenbeek

Kan zoiets ooit in Brussel werken, waar de klok net méér Housing First en risicobeperking luidt? Aftredend minister-president Rudi Vervoort (PS), die zelf in San Francisco was naar aanleiding van de Belgische handelsmissie, vindt de aanpak voor synthetische drugs enigszins anders dan die bij ons. “De beelden uit San Francisco zijn angstaanjagend. Wij moeten ons nu niet in de handen wrijven dat wij nog geen fentanylcrisis in Brussel hebben, maar net hun reactie in de gaten houden,” zegt Vervoort. “De repressie van burgemeester Lurie is volgens mij een deel van die reactie, maar niet noodzakelijk van de oplossing.” Vervoort kon tijdens de missie zelfs even dineren naast Daniel Lurie en had het met hem over drugs, maar dat korte gesprek verliep “redelijk afgelijnd”.

“Het verschil met Brussel is dat wij met grote, internationale drugsnetwerken zitten,” vindt Vervoort. “Die moet je op alle niveaus en blijvend intimideren. Onze Brusselse politiekorpsen doen dat al: ze zijn oprecht bij de beste van ons land.” Een nieuw voorstel van defensieminister Theo Francken (N-VA) om gemengde teams in te zetten in Brussel, met militairen en bovendien zwaardere wapens, krijgt zelfs zijn steun. “Zie je? We kunnen het eens zijn over sommige onderwerpen,” zei Vervoort.

Intussen staat de opening van gebruikersruimte LinkUp in Molenbeek wel op pauze. Niet alleen de gemeente was daar beducht voor overlast, ook één buurtbewoner uit een aanpalend gebouw diende een klacht in. De bezorgdheid voor drugs in het straatbeeld leeft dus wel degelijk in Brussel, zij het minder uitgesproken dan bij Drug-Free Sidewalks in San Francisco. Het moet gezegd dat in Molenbeek een tweede groep buurtbewoners net opkomt vóór LinkUp. Zij hopen nog altijd dat de gebruikersruimte voor de jaarwisseling kan openen. “Belangrijk is dat de Raad van State zich niet heeft uitgesproken over het project zelf of de maatschappelijke noodzaak ervan,” zo reageerde initiatiefnemer Iriscare schriftelijk na de beslissing.

De organisatoren achter de gebruikersruimtes Gate en LinkUp wilden nog niet reageren op dit artikel, maar benadrukken dat de context in Brussel totaal anders is dan de Amerikaanse fentanylcrisis. In Brussel wordt voor alle duidelijkheid geen fentanyl verkocht op straat. Ook het gebruik ervan is voorlopig marginaal.

Hebben ze in San Francisco wel geluisterd naar criminologische of gezondheidsexperts, die huisvesting en risicobeperking aanraden boven verplichte ontwenningsprogramma’s? “Natuurlijk, maar de mening van psychiaters en kinderartsen telt ook mee,” vindt Lanier Coles. Dat hun aanpak enigszins als missionarissenwerk klinkt, wimpelen ze af. Maher: “Het is natuurlijk niet de bedoeling dat we alle drugsvrije opvangplaatsen in één wijk samenbrengen, of dat we de mensen de stad uitduwen. Nee, zet die woningen ook in Pacific Heights (een van de rijkste wijken van San Francisco, red.).”