In het hoofd van de vaccintwijfelaars: 'Het is geen oplossing voor onze problemen'

Brusselaars bedanken vaker voor een vaccin dan inwoners van Vlaanderen. Voor een deel ligt dat aan de hogere armoede en het lagere opleidingsniveau in de grootstad. Toch is er ook een groep hoogopgeleiden die niet wil weten van een prik. Wat motiveert hen? En hoe kijken experts naar de vaak natuurverbonden weigeraars? “Niet de argumenten, maar de juiste persoon kan overtuigen.”

"Ik heb niet per se iets tegen vaccineren. Maar ik zie deze vaccinatiecampagne wel als een strategie om zo snel mogelijk naar de orde van de dag over te gaan, om weer aan te knopen met onze winstgestuurde manier van leven, waarbij we de aarde en daarmee ook onszelf ziek maken. Ik beschouw dit vaccin als een bestrijding van de symptomen en zie geen langetermijnplan om ook de oorzaak aan te pakken. Terwijl ik net hoop dat dit een wake-upcall kan zijn, waardoor we dingen anders zullen doen.”

Aan het woord is veertiger Annick (*), biologe van opleiding, wetenschappelijk onderzoekster en yogalerares. Voor een vaccin bedankt ze op dit moment. En de huidige pandemie, die is voor haar deels een gevolg van onze levensstijl. “We zijn niet meer zo robuust als eerdere generaties, we hebben minder immuniteit, brengen veel tijd binnen door en zitten ook niet meer met onze handen in de aarde. Die weerstand tegen ziektes, die krijg je door je voeding, je beweging, contact met gezonde bacteriën en ziektekiemen en een omgeving waarin je letterlijk en figuurlijk mag doorademen. Het vaccin is hier geen juist antwoord op.”

Dat er veel mensen onnodig zullen sterven als iedereen het vaccin weigert, werpen we op. “Ik weet niet of dat op lange termijn zo zal zijn. Mij helpt het te beseffen dat er veel is dat we niet weten. En daarnaast is de dood ook een deel van het leven. Alleen op het aantal doden focussen is onvolledig. Als we straks een schrikgeneratie hebben gevormd, helpt dat ons ook niet verder.”

Natuurverbonden

Als het over vaccinscepsis gaat, gaat het vaak over 'moeilijk bereikbare groepen', mensen met een lager opleidingsniveau, een lager inkomen, een migratieachtergrond of een combinatie van die factoren. In Brussel staan veel aanhangers van de Pinksterkerken zo erg wantrouwig tegenover een vaccin, met name binnen de Romagemeenschap. Bij een deel van de Afrikaanse gemeenschap leeft dan weer de vrees dat het vaccin onvruchtbaar zal maken. “Tout court is er gewoon een sterke link tussen het inkomen en het opleidingsniveau van de bewoners en hun bereidheid om zich te laten vaccineren,” zegt Inge Neven, hoofd van de Brusselse Gezondheidsinspectie. “Vaak zijn die mensen gewoon ook slecht geïnformeerd.”

Annick behoort echter tot een groep vaccin­sceptici die überhaupt niet beantwoordt aan die criteria. Haar houding tegenover de vaccinatie herinnert eerder aan de resultaten van een recente politieke peiling van de UA en de VUB in Vlaanderen. Daaruit bleek dat de vaccinatiebereidheid beduidend lager was bij kiezers van Vlaams Belang (72 procent) en Groen (73 procent) dan bij de andere partijen. De Vooruit-kiezers scoorden met 94 procent vaccinatiebereidheid het hoogst. En laat het opleidingsniveau van de Groen-kiezers nu net het hoogste zijn in het politieke landschap. “Dat betekent niet noodzakelijk dat vaccinatiebereidheid een gevolg is van de politieke voorkeur,” nuanceert onderzoeker Jonas Lefevere (VUB). “Vlaams Belang en Groen hebben ook de jongste kiezers en jongeren zijn net minder bereid om zich te laten inenten.”

Toch herkent viroloog Steven Van Gucht van Sciensano het verhaal van Annick. “De groep van mensen die erg natuurverbonden zijn, is een belangrijke binnen de vaccinweigeraars. Die aandacht voor het natuurlijke is op zich heel positief en aan de eigen immuniteit werken is een goede zaak. Maar tegelijk is het echt geen garantie dat je Covid ontloopt. Een blik in de ziekenhuizen volstaat om te beseffen ziek worden of niet nog altijd een loterij is.”

Van Gucht benadrukt dat vaccinatie net een erg natuurlijk proces is, dat de kracht van het eigen lichaam gebruikt om een ziekte de baas te kunnen. “Het is een gelijkaardig mechanisme als natuurlijke immuniteit opbouwen, alleen efficiënter. Geloof me, een vaccin is natuurlijker dan een Dafalgan nemen. En aan een plastic tube in de luchtpijp bij Covidpatiënten is ook niet zoveel natuurlijks.”
Tegelijk beseft de woordvoerder van Sciensano ook dat de vergelijking met de Dafalgantablet niet helemaal opgaat. “Het verschil is natuurlijk dat je die pil neemt als je je ziek voelt en we aan gezonde mensen vragen om een vaccin te accepteren. Dat is een drempel en maakt het ook makkelijk om alles wat je nadien voelt ook op het vaccin te steken.”

De viroloog toont ook begrip voor het argument dat de vaccinatie de lessen uit de pandemie dreigt uit te wissen. “Ook ik vind het spijtig dat de files weer even lang zijn. Ik herinner me dat ik tijdens de eerste lockdown door Brussel wandelde en de stad voor het eerst in mijn leven mooi vond, ik kon me zelfs voorstellen om er te wonen. Maar we moeten beseffen dat we ook zonder het vaccin naar die normaliteit zouden terugkeren, alleen zou het langer duren en meer mensenlevens eisen.”

Complotdenker

Ook Marie (*) bedankt voor een vaccin. De vijftiger met een diploma graduaat talen, werkte ooit voor Ecolo, had tot voor kort een biowinkel met restaurant in Brussel en broedt vandaag op plannen voor een natuurlijk theesalon. Net zoals bij Annick spelen verschillende redenen mee in haar beslissing.

“In mijn gezin hadden verschillende mensen gezondheidsproblemen na toediening van een vaccin. Mijn zoon raakte bijvoorbeeld tijdelijk verlamd aan zijn onderste ledematen na een tetravax-inenting. Verder ben ik ook zo opgevoed, mijn ouders die rond de tachtig zijn, weigeren vandaag ook het Covidvaccin. Tot slot vind ik het vreemd dat we nu massaal een vaccin verdelen dat nog in een testfase zit. Ik heb meer angst voor de gevolgen van het vaccin dan voor die van Covid. Tegelijk respecteer ik mensen die de omgekeerde afweging maken. Het is ook een moeilijke keuze.”

Net zoals Annick voelt Marie ook de druk van haar omgeving groeien, zeker nu ze alle twee in de leeftijdscategorie zitten die al aan de beurt is voor het vaccin. “Je wordt heel snel weggezet als complotdenker als je zegt dat je in plaats van vaccinatie kiest voor een gezonde levensstijl en zorg voor het eigen lichaam. De druk om mee te doen omwille van de groepsimmuniteit is groot en verdeelt mensen ook. Mijn vader antwoordt ondertussen dat hij wél gevaccineerd is, om heisa te vermijden. Zelf probeer ik het onderwerp te vermijden. Maar ik vind ik niet van mezelf dat ik een slechte burger ben.”

Ook Annick antwoordt vaak ontwijkend op vragen over haar vaccinatiestatus. “Behalve als mensen echt interesse tonen, dan levert dat vaak boeiende gesprekken op.”
Er is nog één argument dat Annick en Marie delen: wantrouwen tegenover de farma-industrie. “Ik volg het nieuws niet zo op de voet, maar hoor dat er nu al wordt gesproken over een jaarlijks vaccin,” vertelt Annick. “Dat klopt voor mij niet, het klinkt meer als een manier om te verkopen.”

Slachtoffer van eigen succes

Dat het nog te vroeg zou zijn om de langetermijneffecten in te schatten, ontkent viroloog Van Gucht. “We hebben de voorbije decennia al miljarden vaccins toegediend en weten dat de reactie op een inenting stabiliseert na enkele weken, dat is zo bij alle vaccins. Op dat moment heeft het lichaam een nieuw evenwicht bereikt en vind je ook geen spoor meer van het vaccin in het lichaam.”

Van Gucht herinnert eraan hoeveel ellende een wereld zonder vaccins te weeg heeft gebracht. “Ergens zijn we slachtoffer van het eigen succes: vaccins zijn in onze streken zo efficiënt gebleken dat we vandaag niet meer beseffen hoe erg de mazelen of polio hier ooit waren en dat we daardoor net moeite hebben om mensen te overtuigen. Al zien we af en toe weer kleine uitbraken van mazelen, bijvoorbeeld in Steinerscholen, waar ook veel vaccinscepsis is. Wereldwijd zijn mazelen trouwens nog steeds een belangrijke oorzaak van kindersterfte.”

Wat de farma-industrie betreft, wijst Van Gucht erop dat die niet de enige speler is. “Natuurlijk willen privébedrijven winst maken, maar er is ook een soort scheiding der machten. Wij zijn bijvoorbeeld een onafhankelijke overheidsorganisatie, die de vaccins ook controleert. Het is de overheid die bepaalt welke vaccins op de markt komen en wie het best gevaccineerd wordt, niet de farma-industrie.”

Sociale identiteit

De argumenten van vaccinsceptici weerleggen is een ding, de mechanismen erachter begrijpen een ander. Wat zorgt ervoor dat goed geïnformeerde mensen alle ratio lijken overboord te werpen? “Irrationeel zou ik het niet durven te noemen,” zegt Olivier Klein (ULB), sociaal psycholoog en lid van de expertengroep psychologie en corona. “Als mensen een vaccin weigeren, heeft dat meer met vertrouwen te maken in de instellingen die het aanbieden. Zo kan je het wantrouwen van de Afrikaanse gemeenschap niet absurd noemen als er ook veel racisme in de samenleving is. In de VS zijn er echt campagnes geweest waarbij zwarten werden onvruchtbaar gemaakt.”

Bij Annick en Marie ziet Klein hoe de verbintenis met de natuur tot een soort ideologie is geworden. “Bij een aantal mensen komt dat natuuraspect terug in een hele reeks aspecten van het leven en doet het denken aan een religie waarin de afkeer voor een vaccin naadloos past. Tegelijk is het voor die mensen vaak ook een sociale identiteit, ze maken doorgaans deel uit van een groep die er gelijkaardige denkbeelden op na houdt. Dat maakt het meteen erg moeilijk om hen toch tot vaccinatie te bewegen. Ze krijgen dan het gevoel dat ze zichzelf verloochenen én riskeren ook nog eens om de relaties met gelijkgestemden op het spel te zetten. Het verwondert me ook niet dat een van uw gesprekspartners yogalerares is. Met name in yogamiddens is er veel vaccinscepsis, dat bleek ook al in het buitenland.”

Onder meer het tijdschrift Wired en de BBC wijdden de voorbije maanden inderdaad bijdragen aan vaccinwantrouwen in de yogawereld en zelfs aan de link tussen het extreemrechtse Qanon en een aantal yoga-influencers, een verbinding die bij Annick en Marie helemaal afwezig is. De teneur van de artikels: een aantal basisprincipes van yoga – zoals het accent op voor jezelf zorgen – leiden tot vruchtbare grond voor vaccinscepsis en samenzweringstheorieën. Waarmee niet gezegd is dat alle yogabeoefenaars vaccins afwijzen of er zelfs maar over twijfelen.

Is er dan geen hoop om vaccinweigeraars te overhalen? “De argumenten zelf zullen in elk geval niet doorslaggevend zijn, maar wel wie ze aanbrengt,” denkt Klein. “We hebben daarbij vooral potentieel bij mensen die twijfelen, veel minder bij burgers die in een universum leven waarin vaccins geen plaats hebben. Bij die twijfelaars moeten we vooral via vertrouwenspersonen werken, zoals apothekers en huisartsen dat kunnen zijn.”

Dat is ook de strategie van de Brusselse overheid, die onder meer met apothekers werkt om twijfelaars toch over te halen. “We hebben ondertussen een heel netwerk van vertrouwenspersonen uitgebouwd ook bij culturele vzw's,” legt Inge Neven uit. “Als er vertrouwen is, dan kunnen we mensen over de streep trekken, dat is de basis van alles wat we doen. Maar aan de groep die vaccins afwijst omdat het in een levensvisie past, stoppen we weinig energie. Onze inspanningen renderen elders beter.”

(*) De namen werden veranderd op vraag van de interviewees.